Tatarzy ziemi piszczackiej
W wielu miejscowościach znajdujących się obecnie na terenie gminy Piszczac przed ponad 200 laty mieszkali Tatarzy. Wyznawcy Allaha pojawili się w regionie Białej za sprawą króla Jana III Sobieskiego w 1679 roku. Władca nadał ziemię rotmistrzowi Samuelowi Romanowskiemu wraz z żoną Reginą z Kieńskich ziemie w Studziance – ówczesnej wsi położonej w kluczu łomaskim w ekonomii brzeskiej. Tatarom zaś z oddziałów rotmistrza Samuela Murzy Koryckiego zapisał wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej, oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Dokument ten przyznał rotmistrzowi Danielowi Szabłowskiemu ziemię w Małaszewiczach. W tym samym czasie w okolicach Białegostoku osadzono rotmistrza Bohdana Kieńskiego, Gazę Sieleckiego i Oleyowskiego, którzy otrzymali wsie Bohoniki, Drahle i Malawicze Górne. Kolejni królowie po Janie III Sobieskim osadzali muzułmańskich żołnierzy w Połoskach i Koszołach w 1711 roku. W następnych latach wyznawcy islamu zamieszkali w Wortelu (obecnie Ortelu Królewskim) i Ossowie k. Radzynia Podlaskiego (1727 r.), Wyczółkach (1751 r.), Połoskach, Dąbrowicy (1759 r.), Worońcu (gm. Komarówka Podl., 1769 r.), Zalutyniu (1773 r.), Kościeniewiczach i Wólce Kościeniewickiej (1783 r.). W II poł. XVIII wieku, Tatarzy nabyli również dobra w Trojanowie (gm. Piszczac). Natomiast w I poł. XIX w. weszli jeszcze w posiadanie ziemi w Bokince (1839 r.) zwanej niegdyś Tatarską (dziś Królewską), Michałkowie k. Terespola oraz Janówce. Tatarzy zwolnieni byli od czynszów a płacili jedynie podatki uchwalone przez sejm dla szlachty. W zamian za służbę na rzecz Rzeczypospolitej uzyskali nobilitację i mogli posiadać majątki ziemskie. Warto zaznaczyć, że w XVIII wieku Tatarzy posiadali najwięcej majątków w okolicach Białej w Studziance, Koszołach, Ortelu i Małaszewiczach.
Ludność tatarska zamieszkująca wspólnotę studziańską okazała się bardzo zróżnicowana pod względem zawodowym. Część z nich była żołnierzami i służyła w XVIII wieku w wojsku polskim biorąc udział choćby w wojnie 1792 i powstaniu kościuszkowskim roku 1784. W okresie zaborów część przedstawicieli tatarskiej społeczności poza udziałem w wojnach piastowała różnorodne funkcje. Byli dziedzicami, sędziami pokoju, strażnikami celnymi i tabacznymi, radcami, pisarzami, czy zarządcami ziemskimi. Tatarzy mieszkali w kilkunastu miejscowościach blisko Studzianki. To ta miejscowość za sprawą pobudowanego w niej meczetu stała się centrum życia społeczności tatarskiej skupionej w tzw. dżemiacie. Wspólnota założyła cmentarz tatarski tzw. mizar, który zachował się do dnia dzisiejszego.
Warto wskazać w jakich osadach na terenie ziemi piszczackiej Tatarzy mieli swoje włości. Najbliżej Studzianki to przebywali w sąsiednim Ortelu. Mieszkał tam Mustafa Józefowicz w latach 40-tych XIX wieku zamieszkał w Ortelu Królewskim a następnie w Połoskach. Stawiał się jako świadek narodzin swojej wnuczki Felicjanny zrodzonej z Jana Józefowicza i Zofii z Dąbrowskich. Mustafa Józefowicz tytułowany figurował w aktach jako dziedzic części Ortela Królewskiego i Połosek. W tychże Połoskach mieszkał drugi jego syna Jakub ożeniony z Marianną z Ułanów. Stawiał się jako świadek podczas ślubów Amurata Kryczyńskiego z Zofią córką swojego brata Amurata w 1836 roku. Jakub Józefowicz w 1853 roku uczestniczył przy zawarciu związku małżeńskiego kolejnej córki Amurata Józefowicza Haliny z Maciejem Ijasiewiczem. Widnieje jako osoba zgłaszająca zmarłych członków wspólnoty tatarskiej. W 1837 roku zgłaszał imamowi śmierć brata Aleksandra tytułowany był w dokumentach jako bywszy major wojsk cesarsko rosyjskich i dziedzic części Małaszewicz Wielkich, na teraz w tychże Małaszewiczach zamieszkały. Jak widać na przykładzie rodziny Józefowiczów przemierzyli oni w pierwszej połowie XIX wieku tereny od okolic Włodawy po Międzyleś, Ortel, Połoski i Małaszczewicze.
Tatarzy z okolic Studzianki szczególnie utrzymywali i pielęgnowali kontakty ze swoimi krewnymi z odległych. Najbliżej Studzianki w guberni grodzieńskiej znajdowały się Kruszyniany oraz Bohoniki. To stamtąd Tatarzy chętnie przybywali do studziańskiej wspólnoty, gdzie podejmowali życiowe decyzje. W 1811 roku na ślubnym kobiercu w Studziance stanął Szahan (Szaban) Michałowski z Bohonik w powiecie sokólskim w obwodzie białostockim ożenił się Rozalią Oleikiewicz lat 29 zamieszkałą w Ortelu Królewskim gminy Kościeniewicze parafii Studzianka w departamencie siedleckim.
Uważam, że wśród najbardziej znanych Tatarów ziemi piszczackiej byli Bekir Bielak. Ten jeden z dziesięciu synów generała Józefa Bielaka rotmistrz wojsk polskich, dziedzic Kościeniewicz oraz Janówki i Połosek, Nagrobek zmarłego 10 października 1860 roku w wieku 79 lat Bekira Bielaka znajduje się na cmentarzu w Studziance. Zapisano na nim, że był obywatelem i dziedzicem Połosek. Ten kapitan 3 pułku ułanów walczącego w 1830 roku ożenił się w 1804 roku z siedemnastoletnią Elżbietą z Baranowskich. Została ona pochowana obok swojego męża także w 1860 roku. Inny Tatar Tamerlan Baranowski mający dwadzieścia siedem lat będący odstawnym porucznikiem gwardii pieszej wojska cesarstwa rosyjskiego dnia 6 marca 1833 roku ożenił się. Pochodzący z miejscowości Leszczany w powiecie sokólskim obwodu białostockiego, a zamieszkały w Studziance pod numerem 23 zmienił stan cywilny. Jego wybranką okazała się piętnastoletnia Marianna Bielak z Trojanowa córka Bekira i Elżbiety z Baranowskich. Zamieszkali oni w Połoskach. W końcu 1834 roku urodził się im syn Kajetan. W Połoskach 18 listopada 1865 roku religijne małżeństwo zawarł Maciej Oknińki vel Okmiński dziedzic Małaszewicz Wielkich z ojcem mieszkający. Okmiński mający dwadzieścia sześć lat urodził się w miejscowości Fartowce w guberni podolskiej. Syn Jana Okmińskiego i Zuzanny Bielaków „porucznikostwa wojskvcesarsko rosyjskich pułku księcia Oranii Huzarów” ożenił się z Elmirą Buczacka urodzoną w Michałkowie córką Bernarda i Kunegundy z Buczackich.
Tatarzy zamieszkujący ziemię piszczacką zostali przeważnie pochowani na mizarze w Studziance. Warto wymienić kilku którzy spoczęli na studziańskiej zireci. Samuel Tupalski chorąży byłych wojsk polskich mając lat 48 zamieszkał w Kościeniewiczach pod numerem 50 z żoną Elżbietą z Baranowskich. W 1812 roku urodził się im syn Aleksander. W 1814 roku Samuel Tupalski będąc chorążym stał się dziedzicem klucza trojanowskiego. 28 grudnia 1820 roku w wieku lat 56 ożeni się z czterdziestotrzyletnią Zofią Czymbajewicz z Połosek córką Samuela i Marianny z Talkowskich, W roku 1813 porucznik Maciej Bielak był dziedzicem Ortela i Koszoł, a inny porucznik Jakub Abrahimowicz zamieszkiwał Kościeniewicze,
W Trojanowie mieszkała zmarła w 1860 roku Rozalia Tupalska. W tej miejscowości rezydował w 1817 roku podpułkownik Samuel Bielak. Posiadał on część dóbr Trojanów. W październiku 1823 roku wydzierżawił Połoski oraz Trojanów i wkrótce przeniósł się do Studzianki gdzie zmarł w 1825 roku.
Samuel i Marianna z Baranowskich Bielakowa dziedzice dóbr Trojanowa wspólnie zawarli kontrakt dzierżawy dóbr ziemskich folwark Trojanowa z wsią Połoski w 1816 roku. Przekazali oni swoje nieruchomości w sześcioletnią dzierżawę dla Stanisława Ruszczewskiego na kwotę 2000 czerwonych złotych.
Na mizarze w Studziance pochowany jest Aleksander Józefowicz syna Rafała i Zofii z Dankiewiczów dziedzic części Połosek zmarł on w stanie kawalerskim w wieku 55 lat. Jego śmierć zgłosili bracia:Mustafa Jozefowicz dziedzic wsi Ortela Królewskiego lat sześćdziesiąt sześć mający, tudzież wielmożny Maciej Jozefowicz posesor części Małaszewicz Małych lat 57. Zachował się także nagrobek 57-letniego Józefa Chazbiejewicza, syna Jana i Felicjanny
z Szumskich określanego jako posesora zastawnego w Ortelu. Wcześniej w latach 30-tych XIXI wieku jako kawaler mieszkał w Trojanowie
Spoczęła tutaj też zmarła w Studziance w wieku 78 lat Rozalia Okmińska córka majora Samuela Czymbajewicza i Marianny z Talkowskich, dziedziczka części dóbr Połosek. Zmarła
w 1821 r. wyszła za mąż za 24-letniego Eljasza Okmińskiego, późniejszego imama Studzianki.
Dziedzicami Ortela Królewskiego była rodzina Lisowskich. Jeden z mieszkańców ziemi piszczackiej Jan Lisowski radca i obywatel oraz właściciel części Ortela Królewskiego zmarł 17 grudnia 1875 roku został pochowany na studziańskiej nekropolii. Trzy lata później pochowano innego dziedzica Ortela Alberta Lisowskiego. Dwa lata później 30 lipca 1880 roku zmarła Elżbieta Lisowska córka Felicji i Jana tytułowana jako dziedziczka Ortela Królewskiego. Jeden z najmłodszych zachowanych nagrobków na mizarze w Studziance to mogiła właściciela majątku Ortela Królewskiego Macieja Lisowskiego. Zmarł on w wieku 72 lat 20 czerwca 1927 roku.
Posiadaczem ziemi w Ortelu był Bogdan Ułan rotmistrz Pułku 4 Przedniej Straży Wielkiego Księstwa Litewskiego od 1769 roku syn Dawida i Felicjanny z Romanowskich stał się właścicielem 10 włók w Ortelu. Zmarł w 1796 roku. W Ortelu mieszkała też rodzina Chazbijewiczów. Określany w aktach jako posesor zastawny Józef Chazbiejewicz zszedł w 1853 roku. Zmarły był ojcem Jana Chazbijewicza z Ortela Królewskiego który stworzył chamaił czyli rękopiśmienny modlitewnik w 1840 roku.
Inną familią zamieszkującą Ortel byli Kryczyńscy. Jak podaje prof. Andrzej Drozd ród Kryczyńskich pochodzący z powiatu oszmiańskiego, które osiedliły się w rejonie Studzianki w związku ze służbą wojskową w Pułku 4 Przedniej Straży komendy generała Józefa Bielaka w 2 poł. XVIII w. Wśród nagrobków odnajdujemy 18-letniego Samuela Kryczyńskiego, dziedzica części Ortela Królewskiego zmarłego 13 marca 1860 roku. o godzinie czwartej rano. Inny Samuel Kryczyński pułkownik był kawalerem orderu świętego Włodzimierza i mieszkał w 1814 roku w Kościeniewiczach.
Warto zauważyć, że tatarskie kobiety umiejętnie potrafiły zarządzać swoimi majątkami. Helena z Ułanów Kryczyńska wdowa po Józefie Kryczyńskim nie mając środków do utrzymania postanowiła spieniężyć swój folwark dziedziczny w części swej dóbr ziemskich dziedziczka folwarku dóbr ziemskich w Ortelu Królewskim. 1 lipca 1817 roku w asyście Aleksandra Okmińskiego mułły meczetu studziańskiego sprzedała folwark. Nieruchomość wraz z wszelkimi zabudowaniami, ogrodem, warzywnikami, polami, łąkami, zasiewami i robociznami od włościan sprzedała za 7500 złotych polskich dla Mordko i Tauba Nuhymonowicza. Wypłacili oni jej 6 tyś. zł a pozostałą kwotę 1500 złotych zobowiązali się uiścić w dniu 1 stycznia roku 1818 roku monetą srebrną grubą. Akt notarialny ustalał wszelkie szczegóły tej transakcji z precyzyjną dokładnością wszelkich czynności jakie spoczywały na dzierżawcy.
Warto jeszcze wspomnieć o jednym Tatarze z Ortela. Jan Bazarewski weteran wojen napoleońskich, oficer wojsk Królestwa Polskiego urodzony się ok. 1771 r. w mieście Chotyniu, był synem Józefa i Zuzanny z Bazarewskich rodziców Bazarewskich, w kraju Cessarsko Rosyjskim zamieszkałych. W 1827 roku służył jako podporucznik w 1 Kompanii Poprawczej w Twierdzy w Zamościu. Otrzymał za zasługi Legię Honorową oraz srebrny krzyż orderu Virtuti Militari. W 1835 r. poślubił 38-letnią Zofię Sienkiewiczównę, córkę Mustafy i Urszuli ze Studzianki. Zamieszkiwał wówczas w Ortelu Królewskim, W akcie małżeństwa określano go porucznikiem wojsk polskich z Korpusu Weteranów z pensyją dymisjonowanego kawalerem orderów polskich. Zmarł w dniu 22 marca 1850 r., w wieku 70 lat pozostawiając po sobie córkę.
Kolejną miejscowością w okolicy Piszcaca gdzie mieszakali Tatarzy były Kościeniewicze. Soliman Bielak określany w aktach parafii w Studziance jako „porucznik byłych wojsk polskich, dziedzic dóbr Kościeniewicz z przyległościami i Bokinki”. Według aktu zgonu zmarły pozostawił po sobie wdowę, Zofię z Baranowskich i synów: Macieja, Józefa i Jana. Zmarł w wieku 62 lat. Jednym ze świadków przy akcie zgonu był „wielmożny Jan murza Buczacki dziedzic Wólki Kościeniewickiej i tam zamieszkały – lat dwadzieścia dwa mający”. Z familii Bielaków Józef dziedzic Kościeniewicz mający lat 39 syn Zofii i Selima Bielaka porucznikostwa zmarł 3 maja 1863 roku. Jednym ze świadków był Eliasz Bielak brat stryjeczny zmarłego odstawny maior cesarstwa rosyjskiego dziedzic Wólki Kościeniewickiej tam zamieszkały. Kolejny z Bielaków Maciej obywatel dziedzic Kościeniewicz zmarł 30 sierpnia 1876 roku..
Warto zaznaczyć, że właścicielem Kościeniewicz i Wóki Kościeniewickiej był generał Józef Bielak jeden z najwybitniejszych tatarskich żołnierzy. Poległ w 1794 roku i spoczął na nekropolii w Studziance. Świadkiem przy testamencie majora Samuela Józefowicza w 1812 r. był rotmistrz Mustafa Tupalski z Kościeniewicz. Sulejman Bielak jeden z synów generała Józefa Bielaka i jego ostatniej żony, Kunegundy (Gulsymy) z Jozefowiczów określany jako „porucznik byłych wojsk polskich, dziedzic dóbr Kościeniewicz z przyległościami i Bokinki”.
W 1818 roku Mustafie i Mariannie z Chaleckich Bielakowej małżonkom rotmistrzostwa zamieszkałych w dobrach Wólce Kościeniewickiej córka Felicjanna Bielakowna przedstawiła w akcie notarialnym wolę swego oświadczenia. Zawarła w nim prośbę do rodziców o zamiar zmiany stanu cywilnego. Felicjanna chciała stać się małżonką Macieja Buczackiego. Przyszły wybranek niewiasty piastował funkcję Sekretarza Sejmików Szlacheckich Powiatu Bialskiego. Był synem Jakuba Murzy i Felicjanny Buczackich. Ojciec przyszłego męża to jeden z najbardziej znanych osobistości tatarskich w okolicy. Piastował funkcje marszałka i posła na sejm walny. Rodzice Buczackiego dziedziczyli Małaszewicz Małe i Lebiedziew. Zatem Felicjanna Bielak wiedziała w jakie koligacje rodzinne dane będzie jej wstąpić. Stąd też poprosiła urzędowo o radę i zezwolenie swych rodziców na zawarcie związku małżeńskiego z Maciejem Buczackim. Rodzice do tych próśb przychylili się. Para młoda stanęła na ślubnym kobiercu 18 lutego 1818 roku. Zawarcia związku małżeńskiego dokonał imam Aleksander Okmiński. Pan młody miał 24 lata a jego oblubienica 21 lat.
Jednym z wybitnych i zasłużonych działaczy polskiego ruchu niepodległościowego na przełomie XIX i XX w. był polski Tatar – Stefan Bielak. Ten syn Macieja i Heleny ze Skirmuntów urodził się 4 czerwca 1868 roku w majątku Kościeniewicze w pow. bialskim na Podlasiu należącej do parafii muzułmańskiej w Studziance. Gimnazjum ukończył w Grodnie, a uniwersytet (wydział prawniczy) w Moskwie.Od r. 1892 – 1897 był płatnym aplikantem przy sądzie okręgowym w Wilnie. Należał do PPS i zajmował się kolportowaniem przez granicę nielegalnej literatury socjalistycznej ( np. „Przedświtu”, „Robotnika”) przy pomocy swego krewnego Tatara Aleksandra Sulkiewicza. Współpracował w tym kierunku z Józefem Piłsudskim poznanym w 1892 r. Bielak poznał Józefa Piłsudskiego, z którym łączyły go później bliskie kontakty w pracy konspiracyjnej, W jego mieszkaniu w Wilnie ukrywał konspiracyjnych działaczy PPS.Określany „był człowiekiem nadzwyczajnej prawości charakteru, żywej inteligencji i wielkiej odwagi cywilnej. Socjalizm był dla niego nie celem lecz środkiem do walki z nienawistnym mu caratem i do uzyskania niepodległej Polski, w której odrodzenie wierzył gorąco”. Zmarł młodo w 1907 roku.
Analiza zachowanych wpisów w tatarskich księgach metrykalnych dotyczących małżeństw tatarskich wskazuje na to, że narzeczeni pochodzili z różnorodnych miejscowości spoza regionu Studzianki. Dane w księgach metrykalnych od roku 1811 do 1910 roku wskazują pochodzenie terytorialne małżonków. Poprzednie metryki nie podawały tej informacji. Z odnotowanych w tych larach 110 wpisów w 22 zawartych związkach kawalerowie pochodzili ze Studzianki. Imamowie odnotowali siedmiu kawalerów z Ortela Królewskiego, czyli miejscowości sąsiadującej ze Studzianką. Często małżeństwa zawierali mieszkańcy Studzianki i Ortela Królewskiego. Panny wychodziły zaś najczęściej za sąsiadów ze swojej rodzinnej miejscowości. Świadczyło to o istnieniu silnych więzi rodzinnych i towarzyskich w parafii muzułmańskiej w Studziance. Dla przykładu zawarte małżeństwo 2 marca 1821 r. uwidoczniło różnicę 16 lat. Panna młoda Helena Czymbajewicz z Połosek lat 40 zawarła związek małżeński z dwudziestoczteroletnim Eliaszem Okmińskim imamem parafii w Studziance.
Jego pradziad, gen. Józef Bielak (1729-1794) był dowódcą IV Pułku Przedniej Straży Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego. Syn generała, ppłk. Mustafa Bielak (1764-1834) był, podobnie jak ojciec, uczestnikiem powstania w 1794 r. Z kolei stryj Stefana, kpt. Bohdan Bielak, w czasie powstania listopadowego był dowódcą plutonu jazdy Tatarów z Ziemi Augustowskiej. Poległ dnia 21 września 1831 r. w potyczce pod Wierzbicą k. Radomia. W powstaniu styczniowym natomiast brał udział drugi jego stryj, Bronisław Bielak, który był oficerem straży granicznej na Suwalszczyźnie. Pomagał przy tym przemycać przez granicę broń i amunicję dla powstańców. Stefan Bielak od najmłodszych lat dorastał w kręgu tradycji patriotycznych swoich przodków, co zaważyło później na jego postawie życiowej.
Inny ród tatarski Muchla (МУСHLA) herbu Rudnica i jego gałąź mieszkała w Kościeniewiczach a następnie Zalesiu i Horbowie. Do tejże grupy Tatarów należeć miał Mustafa Muchla, którego młodsza córka Marcella urodziła się w Kościeniewiczach ok. 1823, pododnie zapewne jak jej starsze rodzeństwo. Wygląda na to, ze ci Muchlowie przeniesli się z Kościeniewicz do wsi Zalesie w sąsiedniej parafii Horbowo pomiędzy 1823 a 1827 r. (kiedy już są notowani jako mieszkancy tego ostatniego).
i Mustafa Muchla ekonoma Kościeniewicz w Janowku zamieszkałego lat czterdzieści siedm mającego
Na koniec można wskazać ciekawostkę, że w Zalutyniu mieszkała Urszula Józefowicz. Ta majorowa majątku Zalutyń i wdowa matka Dawida Józefowicza zmarła w wieku 72 lat 30 stycznia 1812 r. Część tych dóbr dziedziczył mjr Dawid Józefowicz.
Tatarzy choć tylko dwa stulecia przebywali ma ziemi piszczackiej to zaznaczyli swój ślad w dziejach regionu. Ich obecność wymaga dokładnego opracowania co stanowi wyzwanie przed badaczami historii regionu.
Bibliografia:
- Archiwum Państwowe Lublinie, Oddział w Radzyniu Podlaskim Akty notarialne Ksawerego Referowskiego notariusza w Białej Podlaskiej za rok 1818 sygn.424.
- Archiwum Państwowe Lublinie, Parafia mahometańska w Studziance sygn.109/5
- A. Drozd, Corpus-Inscriptionum-Tartarorum-Poloniae-Et-Lithuaniae. t.1, Studzianka, Warszawa 2016.
- A.Kołodziejczyk, Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu
w Polsce w XVII- XX wieku, Siedlce 1997. - Ł. Węda, Małżeństwa tatarskie w parafii muzułmańskiej w Studziance w świetle zachowanych akt metrykalnych z lat 1798–1911 [w:] „Nurt SVD” nr 51/2 (142)
z 2017r. s. 241-256. - Ł Węda, Pochodzenie terytorialne ludności tatarskiej w Studziance w XIX wieku w świetle dokumentów archiwalnych, [w:] „Pomiędzy Wschodem a Zachodem. Dzieje Tatarów wspisane w Europę Środkowo-Wschodnią” pod red. A. Konopackiego, Białystok 2020, s.145-161.
Łukasz Węda