Małżeństwa tatarskie w parafii muzułmańskiej w Studziance w I połowie XIX wieku w świetle ksiąg metrykalnych 1798-1911
Przybycie Tatarów w rejon Białej Podlaskiej datujemy na II połowę XVII wieku, kiedy to Jan III Sobieski osadził Tatarów w okolicach ówczesnej Białej Radziwiłowskiej (obecnie Podlaskiej). Osadnictwo tatarskie od swych początków miało charakter wojskowy. Z powodu biedy i złej sytuacji prawnej wyznawców islamu w Rzeczypospolitej Obojga Narodów kilka chorągwi w 1672 r. zbuntowało się i przeszło na stronę turecką. Wydarzenie to historiografia określa mianem buntu Lipków. Lipkami w XVII w. nazywano głównie Tatarów z Wołynia i Podola. By pozyskać do wojska polskiego rozgoryczonych Tatarów późniejszy zwycięzca spod Wiednia w porozumieniu z sejmem przywrócił Tatarom dawne prawa określone konstytucjami sejmowymi z lat 1607, 1611, 1628, 1670, 1673, 1678[1]. W zamian za zaległy żołd przyznał im włości na terenach obecnie północno-wschodniej Polski 12 marca 1679 r. w Grodnie król nadał Tatarom z oddziałów rotmistrza Samuela Murzy Koryckiego wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej, oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Dokument ten przyznał rotmistrzowi Danielowi Szabłowskiemu włości w Małaszewiczach, zaś rotmistrzowi Samuelowi Romanowskiemu wraz z żoną Reginą z Kieńskich ziemie w Studziance – wsi położonej w kluczu łomaskim, ekonomii brzeskiej. W tym samym czasie w okolicach Białegostoku osadzono rotmistrza Bohdana Kieńskiego, Gazę Sieleckiego i Oleyowskiego którzy otrzymali wsie Bohoniki, Drahle i Malawicze Górne. Osadnictwo tatarskie kontynuowali królowie sascy. W zamian za włości Tatarzy zwolnieni byli od czynszów, a płacili jedynie podatki uchwalone przez sejm dla szlachty. Mieszkali w miejscowościach położonych w pobliżu Studzianki, w szczególności: Lebiedzew-Zastawek, Dąbrowica, Połoski, Małaszewicze, Wólka Kościeniewicka, Koszoły, Ortel (dawny Wortel), Piszczac (dawna Piszczatka), Bokinka (zwana tatarską), Kościeniewicze. Tatarzy z parafii studziańskiej brali udział w walkach w obronie wolności Polski. W wojnie w 1792 roku korpusem armii polskiej dowodził tatarski generał Józef Bielak[2]. Tatarzy uczestniczyli w wielu starciach podczas powstania 1794 r.[3]. Na uwagę zasługuje Jakub Azulewicz szef 2 pułku ułanów Stanisława Augusta posiadający liczne włości w Studziance, poległy podczas walk w Wilnie[4]. Tatarzy bialscy toczyli boje u boku Napoleona tworząc szwadron w Pułku Szwoleżerów Gwardii[5]. W czasie walk w XIX w. o wolność Polski walczyli m.in. Bekir Bielak kapitan wojsk polskich w 1830 roku, Jan Okmiński major wojsk polskich, Maciej i Abraham Azulewicze, podpułkownik Samuel Bielak, major Samuel Józefowicz. Duża liczba Tatarów służących w wojsku zawierała w XIX wieku związki małżeńskie w parafii w Studziance Potwierdzeniem tego są wpisy w to zostało utrwalone w zachowanych księgach metrykalnych.
Obiektem analizy historyczno-demograficznej niniejszego artykułu są związki małżeńskie wśród Tatarów zawierane w parafii muzułmańskiej w Studziance w I połowie XIX wieku. Podstawą do analizy źródłowej stały się zachowane księgi metrykalne, które znajdują się w Archiwum Państwowym w Lublinie[6]. Zespół akt parafii mahometańskiej w Studziance stanowi bogate źródło wiedzy o narodzinach, zaślubinach i zgonach od końca XVIII wieku do 1911 roku. Słusznie wskazywał pionier badań nad Tatarami regionu bialskiego prof. Arkadiusz Kołodziejczyk o potrzebie opracowania ksiąg Urodzeń Małżeństw i Zgonów diaspory tatarskiej. Jako pierwszy pisał o społeczności tatarskiej Studzianki[7]. Dzieje tej grupy następnie w swoich artykułach poruszali zarówno jaki historycy[8], publicyści[9] oraz pasjonaci[10]. Jak dotąd poza prof. A. Kołodziejczykiem nikt nie próbował opisywać samych metryk studziańskich. Zresztą dokonał on pobieżnej analizy tylko 12 lat wpisów[11]. Zaczepił niejako księgę z okresu 1798-1810 zaznaczając, że jest to krótki okres aby wciągnąć wnioski[12]. Piszący te słowa próbował zasygnalizować temat dokonując powierzchownego opisu tematu ostatnich zachowanych metryk[13]. Jednak istnieje konieczność przeprowadzenia badań, które mówią o życiu mieszkańców regionu ich wierzeniach, tradycji i obyczajach. Nie ma natomiast jak dotąd pracy poświęconej społeczności parafialnej i dziejom demograficznym ludności tatarskiej. Księgi metrykalne są utrwalonym świadectwem funkcjonowania diaspory tatarskiej w Studziance. Są one bardzo trudnym do analizy materiałem badawczym. Praca z nimi jest żmudna i długa. Poprzez informacje z zapisów metrykalnych i uszeregowanie ich w czasie dokonana została synteza statystyczna małżeństw. Analizę zakończono na roku 1850. W tym czasie parafią administrowało czterech imamów. Pierwszy z nich Eliasz Oleykiewicz urodzony w 1740 roku jest najstarszym w zachowanych źródłach spośród wszystkich imamów studziańskich. Pełnił on swą posługę do 1805 roku, kiedy to przekazał swoje obowiązki Aleksandrowi Okmińskiemu. Eliasz Oleykiewicz zmarł 19 kwietnia 1810 roku w wieku 70 lat. Jak zapisano w księdze metrykalnej przyczyną śmierci duchownego tatarskiego była starość[14]. Trzech imamów w omawianym okresie pochodziło z rodziny Okmińskich. Aleksander Okmiński pełnił obowiązki w latach 1805-1826. W latach 1826 – 1836 funkcję tę piastował Maciej Okmiński. Po nim imamem do 1870 roku był Eliasz Okmiński.
Analizując księgi małżeństw w I połowie XIX wieku poddano analizie stan cywilny i wiek nowożeńców. Bardzo ważnym aspektem jest też ich ruchliwość terytorialna nowożeńców.
Kiedy powstała parafia studziańska, dokładnie nie wiadomo. Pierwsza wzmianka
o parafii znajduje potwierdzenie w źródłach w II poł. XVII. Księgi są źródłem wiedzy
o Tatarach z parafii w Studziance. Zakres terytorialny pracy wyznaczają granice parafii studziańskiej, które trudno sprecyzować. Wiemy, że była to jedyna parafia w tej części Królestwa. Kolejnym bliskim ośrodkiem wyznawców islamu gdzie funkcjonowała świątynia muzułmańska były Winksznupie k. Augustowa. Warto zaznaczyć, że XVIII wieku Tatarzy posiadali najwięcej majątków w okolicach Białej. Osadnictwo skupiło się wokół Studzianki
i pobliskich miejscowości. Szacuje się, że w XVIII wieku Studziankę zamieszkiwało około 400 Tatarów. Stanisław Dziadulewicz podaje, że w latach 30-tych XVIII cała wieś Studzianka była tatarska.
Parafia stanowiła jedyną autonomiczną jednostkę organizacyjną religii Tatarów. Trudno jednoznacznie określić ogólną liczbę Tatarów mieszkających w okolicach Białej. Dlaczego ludność tatarska grupowała się wokół Studzianki? Studzianka cie Lipków. Ziemie
żadnym XIX wiecznym źródle.aj dzisiaj Poldaskiejiałe tradycje wosjkowe w swoich rodzinachzczów.za sprawą ulokowania w niej meczetu stała się siedzibą parafii mahometańskiej-muzułmańskiej stanowiąc centrum życia tatarskiej społeczności do czasów I wojny światowej. To tutaj znajdowała się muzułmańska parafia dla Podlasia i Litwy, wokół której skupiała się lokalna wspólnota, życie religijne i społeczne Tatarów. Meczet w Studziance znajdował się
w centrum wsi na miejscu gdzie obecnie znajduje się szkoła podstawowa. Świątynia zbudowana została najprawdopodobniej po 1679 roku. Dokładna data jej powstania nie została jak dotąd jednoznacznie ustalona. Pierwsze potwierdzenie w źródłach
o funkcjonowaniu meczetu znajdujemy w księgach metrykalnych parafii muzułmańskiej
w Studziance z II poł. XVIII w.
Wymóg prowadzenia przez duchownych ksiąg metrykalnych wprowadziły uchwały Synodu Trydenckiego (1545-1563) oraz przepisy Rytuału Rzymskiego z 1614 roku[15].
W Rzeczypospolitej duchowni byli zobowiązani do prowadzenia ksiąg w XVI i XVII wieku przez zarządzenia soborowe. Także przepisy państwowe regulowały kwestie metrykalne.
W zaborze austriackim do którego należała początkowo Studzianka po 1795 roku władze austriackie dekretem 21 października 1796 r. zobowiązywały proboszczów (imamów) do nowego prowadzenia ksiąg parafialnych rejestrujących narodziny, zawierane małżeństwa
i zgony w danej społeczności. Imamowie pełnili więc rolę urzędników stanu cywilnego dokonując czynności tak jak świeccy kanceliści.
Metryki ślubów od 1798 roku zawierają informacje o dacie ślubu (dzień, miesiąc, rok w latach 1799-1805 po łacinie), imieniu i nazwisku pana młodego. Brakuje miejscowości jego pochodzenia w porównaniu do ksiąg prowadzonych od 1811 roku. Podobnie mamy imię
i nazwisko panny młodej oraz dane personalne dwóch męskich świadków, wraz ze stopniem wojskowym. Po 1811 roku dodawano także następujące informacje: stan społeczno-zawodowy pana młodego, stan cywilny państwa młodych, miejsce zamieszkania świadków. Podawana jest również godzina o której zawierano małżeństwo.
Wpisy małżeństw w księdze z lat 1798-1810 sporządzali imamowie w formie tabelarycznej, gdzie podawano podstawowe informacje o oblubieńcach. Po zapoznaniu się
z materiałem źródłowym można dostrzec zmiany w sposobie dokonywania zapisów po 1810 r. Związane to było przede wszystkim ze zmianami prawa. Zmieniali się imamowie a co za tym idzie charakter pisma i forma dokonywania zapisów. Każdy imam miał swoją formułę jednak nie odbiegającą od przyjętych zasad. 18 listopada 1825 roku władze rosyjskie
w Królestwie Polskim wydały przepisy mówiące o tym jakie treści powinny zostać zamieszczone przy zawieraniu małżeństw. Zasady obowiązywały od 1 stycznia 1826 roku a mianowicie we wpisach wyrażonym w nich (małżeństwach przyp. Ł. W.) będzie rok, dzień
i godzina ich przyjęcia, imię, nazwisko, wiek, powołanie i miejsce zamieszkania osób
w aktach wyrażonych[16]. Do tego dochodzi zmiana w datowaniu od 1838 roku, kiedy to wprowadzono datację aktów według obowiązującego w Cesarstwie Rosyjskim kalendarza juliańskiego. W tym datowaniu występuje 12-13 dni różnicy w stosunku do kalendarza gregoriańskiego. Dziennik Praw Królestwa Polskiego normował funkcjonowanie ksiąg metrykalnych. Każdy akt Stanu Cywilnego będzie pisany na dwie ręce. Jedna księga pozostanie w parafii a druga co roku będzie oddawana do Archiwum Hipotecznego. Ta pierwsza ma być zapisywana do końca ale złożona z trzech części. Druga prowadzona tyko w jednym roku. Przepisy normowały też konieczność rozdziału każdego rodzaju akt: urodzenia, małżeństwa i śmierci do oddzielnej księgi[17]. Dokonujący wpisów ma obowiązek ponumerowania każdej strony założonej księgi. Na końcu karty powinien przeliczyć i poświadczyć z ilu kart się ona składa[18].
Warto zwrócić uwagę, że narzeczeni pochodzili z różnorodnych miejscowości spoza regionu Studzianki. Dane w księgach metrykalnych od roku 1811 wskazują pochodzenie terytorialne panów młodych. Panowie młodzi ze Studzianki dominują w omawianym okresie. Byli też mężczyźni z innych miejscowości: pięciu z Ortela Królewskiego, czterech
z Małaszewicz Wielkich, dwóch z Małaszewicz Małych. Ponadto po jednym kawalerze wstępującym w związek małżeński z Koszoł, Kościeniewicz, Lebiedziewa, Kruszynian, Michałkowa, Połosek, Stawek, Trojanowa, Bohonik, Mariampola, Woli Chomejowej
w powiecie łukowskim, Suchań w powiecie włodawskim, Szyłańców. Także zamieszkali na terenie powiatów: kalwaryjskiego, oszmańskiego, sokólskiego, trockiego, lidzkiego,
w guberni wileńskiej i augustowskiej oraz obwodzie sejneńskim. Zdecydowaną większość kobiet stanowiły panny ze Studzianki. Inne pochodziły z Małaszewicz, Kościeniewicz, Lebiedziewa, Ortela, Połosek, Kruszynian, Sokółki, Terespola, Mariampola. Łączna liczba zapisów ślubów w parafii w Studziance w latach 1798-1850 wyniosła 84. Dla przykładu
w sąsiedniej parafii unickiej w Dokudowie w latach 1810-1854 zawarto 302 związki małżeńskie. W parafii katolickiej w Łomazach na ślubnym kobiercu stanęło 206 par. Najwięcej małżeństw w parafii w Studziance zawarto w 1818 roku. Wtedy to imam Aleksander Okmiński udzielił pięciu parom ślubu.
Akt zawarcia małżeństwa Jana Czymbajewicza z Ortela Królewskiego z Marią z Lisowskich ze Studzianki dn. 4 (16) marca 1843 roku. Ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie, mikrofilm nr 386247 k. 8.
Występują luki w datacji przy wpisach małżeństw. Takie przypadki miały miejsce
w następujących latach: 1824, 1828-29, 1844, 1846-47, 1849. Gwałtowny spadek liczby zawieranych związków małżeńskich był odbiciem panującej ówcześnie sytuacji gospodarczej. Klęski głodu i wynikające stąd epidemie na terenie Królestwa Kongresowego miały na to wpływ. Warto wspomnieć, że epidemia cholery zaatakowała obszar Rosji w 1847 roku
i objęła sąsiadujące z Kongresówką ziemie, jak również rozprzestrzeniła się na terenach odległych w głębi zachodniego cesarstwa. Nieco podobnie sprawa się miała w 1849 roku
w guberni lubelskiej, skąd epidemia wzięła początek.
Badania nad sezonowością ruchu naturalnego ludności tatarskiej w rejonie Studzianki nie były jeszcze przeprowadzane. Poniższa analiza zapisów z ksiąg ślubów pokazuje, jaką część roku wybierano najchętniej na ślub. Dostarcza też informacji w jakim dniu tygodnia oraz o jakiej godzinie tradycyjnie zawierano tatarskie śluby. W pierwszej kolejności czynnikiem, który decydował o terminie zawierania małżeństw były zapowiedzi. Zazwyczaj odbywały się dwie zapowiedzi wygłaszane na kilka dni przed ślubem. Zdarzały się pojedyncze zapowiedzi, które także dopuszczano. Ślub mógł odbyć się wówczas trzy dni po upływie od dnia zapowiedzi. Na daty zawierania małżeństwa wpływ miał kalendarz.
W okresach wiosenno-letnich, kiedy uwaga ludności koncentrowała się na pracach polowych, ślubów zawierano mniej niż późną jesienią, po żniwach. Dodatkowym czynnikiem, równie istotnym był wolny czas. Z nastaniem zimy prace rolne zamierały a społeczność miała więcej czasu na życie towarzyskie. W parafii studziańskiej podobnie jak w innych parafiach, śluby zawierano rzadziej w okresach letnich tj. czerwiec tylko 5,06 % z omawianego okresu.
W miesiącu lipcu zaś zawarto 3,79%, w sierpniu 5,06% a w październiku 3,79%. W parafii największa liczba ślubów przypadała na okres: styczeń (11,39%), maj (11,39%) i wrzesień (13,92%) i były to najchętniej wybierane miesiące weselne w całym omawianym okresie
i stanowiły 36,7% wszystkich zawartych małżeństw. Termin zawierania związków regulowany był również kalendarzem muzułmańskim.
Śluby należały do najważniejszych wydarzeń w życiu ludności. Były długo planowane, obchodzone tak hucznie jak tylko pozwalał na to stan majętności małżonków.
W księgach ślubów od roku 1811 obok daty ślubu mamy także odnotowaną godzinę zawarcia związku. Godzina ślubu uzależniona musiała być od stosownych przygotowań i obrzędów, które je poprzedzały. Nic więc dziwnego, że celem jak najlepszej organizacji tego ważnego dnia ślub najchętniej zawierano po popołudniu. Najbardziej popularną godziną ślubu niezależnie od pory roku i dnia tygodnia były godziny 14 i 15. Rzadko zdarzał się ślub z rana. W jednym przypadku o godzinie 7 między majorem Leonem Sobolewskim z Maluszyc
z powiatu nowogródzkiego lat 43 i Rozalią Buczacką lat 22 z Małaszewicz Małych dnia 10 września 1820 roku[19]. Najpóźniej zawarto ślub o godzinie dwudziestej 20 lipca/1sierpnia 1839 roku miedzy Janem Bielakiem lat 33 z Kościeniewicz a Marianną Bielak lat 28 z Połosek[20].
Drugą co do popularności wyboru godziną cieszyła się wczesnopopołudniowa godzina 11. Kolejną ulubioną porą była godzina 17:00 a rzadziej 10:00. Jeśli para zawierała związek małżeński późnym popołudniem lub wieczorem (między 16:00-20:00), to zwraca uwagę fakt, że narzeczony pochodził spoza Studzianki i okolicy. Najwyraźniej w tym wypadku godzina ceremonii uzależniona była od czasu dojazdu pana młodego ze swej rodzinnej miejscowości do parafii swojej wybranki.
Warto przyjrzeć się wiekowi kobiet w jakim wstępowały w związek małżeński. Aż 27 spośród wszystkich kobiet, które stanęły przed ołtarzem w omawianym czasie o których wieku mamy dane, stanowiły nastolatki w wieku 15-19 lat. Najmłodsze panny młode zawierające związek małżeński miały zaledwie 15 lat[21]. Zaznaczmy w tym miejscu, że pod aktami zawarcia związku imam zapisywał formułę o pozwoleniu rodziców: „tamowanie małżeństwa nie zaszło, małżonkowie nowi oświadczyli, iż umowy przedślubnej prywatnie ani urzędowo między sobą nie zawierali”.W grupie panien odsetek nastolatek wynosił 34%. Bardzo młody wiek panny mógłby sugerować, że małżeństwo podyktowane zostało względami ekonomicznymi, czy brakiem męskiego potomka w rodzinie. Owdowiałe z kolei kobiety dążyły do zawarcia ponownego związku ze względu na młode potomstwo, które nie mogło jeszcze w pełni pomagać w gospodarstwie.
Dla porównania procent nastoletnich kawalerów wśród Tatarów w parafii muzułmańskiej w Studziance wynosił jedynie 2,4%, a najmłodsi liczyli sobie 19 lat. Mężczyźni najchętniej wstępowali w związek małżeński przed trzydziestym rokiem życia. Stanowi to 26 kawalerów czyli 32% wszystkich panów młodych omawianego okresu, podczas gdy dla kobiet wiek ten był odpowiednio niższy. W latach 1798-1850 pięćdziesiąt cztery kobiety zawarły małżeństwo przed rozpoczęciem dwudziestego piątego roku życia. Panny mające w chwili ślubu 30 i więcej lat stanowiły 16,4% ogółu kobiet po raz pierwszy zawierających małżeństwo. W omawianym czasie odnotowano 6 ślubów, przy których panna młoda zawierająca swe pierwsze małżeństwo liczyła sobie 40 lat lub więcej.
W społeczności parafii muzułmańskiej w Studziance zanotowano zdecydowanie dodatnie różnice wieku między małżonkami. W 80,95% związków mężczyzna był starszy od swej wybranki. Tylko 16,45 % małżeństw tworzyły pary, w których kobieta była starsza od męża. Natomiast na przestrzeni badanego okresu 1798-1850 jedna para pobrała się będąc
w tym samym wieku.
Największą różnicę dodatnią widać na przykładzie małżeństwa Samuela Józefowicza, który zawierając związek małżeński miał 45 lat, jego wybranka Marianna Baranowska liczyła 16 lat. Z kolei największą różnicę ujemną, kiedy to mąż był 19 lat młodszy od żony zanotowano raz. Było to małżeństwo zawarte 24 kwietnia 1807 roku między Dawidem Józefowiczem lat 21 i Heleną Montuszowną lat 40. W drugim przypadku małżeństwo zawarte 2 marca 1821 r. uwidoczniło różnicę 16 lat. Panna młoda Helena Czymbajewicz lat 40
z Połosek zawarła związek małżeński z dwudziestoczteroletnim Eliaszem Okmiński.
Przyjrzyjmy się jeszcze, jak średni wiek narzeczonych wyglądał w poszczególnych rodzajach związków. Kawalerowie zawierający związek z pannami mieli średnio 32 lata. Przeciętnie kawalerowie byli starsi od panien o 10 lat. Średni wiek kawalerów wiążących się z pannami utrzymywał się na wyrównanym poziomie. Panny wychodzące za kawalerów miały średnio 22 lata. Z dotychczasowych badań wynika, że na wsi im wyższy był status społeczny mężczyzn, tym niższy był wiek zawarcia przez nich związku, a także niższy wiek miała ich wybranka.
W skali całego okresu występują dane o pochodzeniu terytorialnym panów młodych dla 10,4% ślubów. Największy odsetek braku tychże danych występował w latach 1798-1810. W tym okresie uległa zmianie forma zapisu w księgach. Od 1811 sporządzający wpis imam miał zwyczaj notowania miejscowości w nagłówku całego zapisu lub pod nim często określając, który z nowożeńców z tej miejscowości pochodził. W parafii studziańskiej najwięcej było ślubów wewnątrz społeczności lokalnej tj. zawieranych między przedstawicielami Studzianki oraz między sąsiednimi miejscowościami. Na podstawie analizy materiału źródłowego często małżeństwa zawierali mieszkańcy Studzianki i Ortela Królewskiego. Panny wychodziły zaś najczęściej za sąsiadów ze swojej własnej miejscowości. Świadczyło to o istnieniu silnych więzi rodzinnych i towarzyskich w parafii muzułmańskiej w Studziance. W omawianym okresie tylko 5 kobiet czyli 6,3% przystępujących do ślubu w Studziance pochodziło spoza parafii. Dla przykładu Rozalia Oleikiewicz z Kruszynian lat 27 wyszła za Macieja Okmińskiego 10 lutego 1816 roku.
Z kolei Zofia z Woyniczów Muchlowna z województwa nowogródzkiego zawarła związek za Assna Murzic z Wólki Kościeniewickiej. Metryki chrztów dzieci z tych małżeństw potwierdzają, że zdecydowana większość przybyłych kobiet zamieszkała na terenie parafii
w domach swych mężów. Kawalerowie wywodzili się w dużej mierze spoza okolic Studzianki. Księgi metrykalne z omawianego okresu ukazują, że 26 tj. 30,95% kawalerów spoza parafii znalazło żony w Studziance i okolicy. Wynikało to także ze stacjonowania licznych oddziałów wojskowych w okolicy w których służyli Tatarzy. Dla potwierdzenia tego faktu warto przytoczyć kilka przykładów: Amurat Kryczyński lat 31 porucznik pułku ułanów charkowskich zamieszkały w Dowbuciszkach, powiat oszmiański w guberni wileńskiej zawarł w 1836 roku związek z Zofią Józefowiczówną lat 19, córką Amurata i Marianny.
W 1845 roku Maciej Siulkiewicz czterdziestoośmioletni rotmistrz, kawaler orderów wojska cesarstwa rosyjskiego w pułku ułanów cesarskiej mości księcia Alberta stacjonującym
w mieście powiatowym Hrubieszowie wziął za żonę Mariannę Józefowicz lat dwadzieścia siedem z Małaszewicz Wielkich. Z kolei Samuel Januszewski kapitan 3 pułku ułanów lat 38 w mieście rządowym Łomazy a zamieszkały w powiecie kalwaryjskim ożenił się 6 stycznia 1825 roku z Marianną Chalecką lat 16 ze Studzianki. Inny Tatar Józef Talkowski mający lat 58 kawaler Orderu Św. Jerzego 4 klasy, podpułkownik wojsk rosyjskich pochodzący
z Siedzikowszczyzny w powiecie lidzkim w guberni grodzieńskiej zawarł związek małżeński 10 marca 1832 roku z Marianną Chalecką mającą lat 21 ze Studzianki.
W następstwie dokonujących się przemian społecznych zaznaczyła się w parafii studziańskiej tendencja do zawierania małżeństw kobiet z mężczyznami mieszkającymi poza parafia studziańską. Byli to między innymi: Aleksander Bohdanowicz zdymisjonowany podoficer korpusu weteranów z Kruszynian, Samuel Sulewicz strażnik dochodów skarbów tabacznych przygranicznych w miejscowości Szostaki. Byli wśród nich żołnierze stacjonujący w pobliskich jednostkach a także pracujący choćby jako strażnicy dochodów skarbów tabacznych na terenach przygranicznych. Młodzi panowie byli w przeważającej części żołnierzami czynnymi lub zdegradowanymi. Liczba ślubów przybyszów ze studziańskimi parafiankami stale rosła. Porównanie danych pięćdziesięciu dwóch lat przynosi ważne spostrzeżenia. Od lat 30-tych XIX wieku wzrastała liczba „obcych” żeniących się
z miejscowymi pannami.
Należy zaznaczyć, że o świadkach ślubów zapisano sporo informacji. Spisywano wiek, miejsce zamieszkania, stopnie wojskowe. Do 1810 było dwóch świadków słubu. Następnie ta liczba zwiększyła się nawet do 5 a nawet 6. Bywały też kobiety – głównie matki nowożeńców. Świadkowie wywodzili się z miejscowej ludności. Według przepisów wydanych przez władze rosyjskie świadkami zeznań powinni być osoby, które miały przynajmniej lat dwadzieścia jeden skończonych. Wybór świadków ślubnych też nie był przypadkowy. Zazwyczaj drużba weselna to były osoby utrzymujący dobre relacje z parą młodą. Dostrzec można zarówno członków najbliższej rodziny jak i sąsiadów czy przyjaciół. Możemy przyjąć, że świadkami musiały być osoby znane ze względów prestiżowych
w społeczności tatarskiej. Zaszczytem wydaje się świadkowanie młodym przez osoby poważane w środowisku parafialnym takie jak sąsiad stryj, brat czy wuj nowożeńców.
Ostatnią najmniej liczną grupę wpisów stanowią akty ślubu. W latach 1907-1911 w parafii w Studziance, zostały zawarte dwa związku małżeńskie. Pierwszy z nich 14 I 1909 roku w Małaszewiczach Małych, w powiecie bialskim między Aiszą Radkiewicz i Salejkinem Usmanowiczem Zejmakowem, w obecności świadków Josifa Tupalskiego oraz Aleksandra Bogdanowicza. Wcześniej ich zaślubiny zostały ogłoszone w meczecie w Studziance. Zaręczyny odbyły się ustnie w Małaszewiczach Małych. Pan młody zapisał swojej wybrance 1000 rubli[22]. Małżonkowie jak wynika z braku ich podpisu byli nie piśmienni. Drugi z ślubów jest nie mniej interesujący. Wskazuje na fakt, iż imam Maciej Bajrulewicz wyjeżdżał poza powiat bialski, aby udzielać posług. Zapowiedzi przedślubne odbyły się trzykrotnie w parafii w Studziance. Na ślubnym kobiercu w gubernialnym mieście Mińsku stanęli w 1910 roku 22-letnia Helena Iwanowna Iljaszewicz z 32-letnim kapitanem Hassanem Konopackim służącym w Pierwszej Syberyjskiej Dywizji Rezerwowej. Świadkami na ślubie byli Bogdan Aleksandrowicz i ppłk Aleksander Iljasiewicz z 27 Artyleryjskiej Brygady. Oświadczyny ustne miały miejsce w Warszawie. Hassan Konopacki zapisał swej oblubienicy 3 tys. rubli. Na zakończenie aktu małżeńskiego widnieją podpisy małżonków i imama.
Przy analizie metryk ślubów parafii w Studziance zauważa się, że niektórzy świadkowie powtarzają się z wyjątkową częstotliwością. Przy 70 ceremoniach asystowało trzech świadków, podczas 12 ceremonii młodzi pobrali się w asyście czterech świadków, a w dwóch przypadkach przysięga została potwierdzona nazwiskami aż pięciu świadków.
W przypadkach, gdy jedno z narzeczonych pochodziło spoza parafii, zwiększała się także ich liczba. Wydaje się, że wyróżnienie przez państwa młodych większej ilości osób, niż było to zwyczajowo przyjęte na świadków tak ważnego wydarzenia w ich życiu, może wskazywać na ich bliskie zażyłości, bądź zobowiązania towarzyskie.
Nagrobki na mizarze w Studziance. Fot Łukasz Węda
Metryki zawieranych małżeństw w parafii muzułmańskiej w Studziance z lat1798-1850 pokazują przede wszystkim liczbę zawieranych związków. Wskazują na strukturę wiekową nowożeńców. W przypadku mężczyzn ukazują czym się zajmowali oraz gdzie były ich miejsca pracy. Należy podkreślić, że duża liczba z małżonków który zawierali śluby w parafii w Studziance spoczywa na mizarze w Studziance. Niektórych z nich nagrobki można odnaleźć jeszcze dzisiaj.
Istnieje konieczność opracowania wszystkich zachowanych metryk małżeństw
z parafii w Studziance i poddanie ich dogłębnej analizie.
[1] Volumina legum przedruk zbioru praw, t. VI, Petersburg 1860, s. 163.
[2] Szerzej o gen. Józefie Bielaku: S. Kryczyński, Nieznaneszczegóły o rodzinie generała Józefa Bielaka, „Ateneum Wileńskie” 1936, s.298-302. Tenże: Generał Józef Bielak (1741-1794) „Rocznik Tatarski” 1935, t. II, s. 407-418.
[3] Szerzej H. Mierzwiński, Udział Tatarów podlaskich w obronie niepodległości Polski w II połowie XVIII wieku, Powstanie 1794 roku i tradycje kościuszkowskie na Podlasiu, pod red. J. Wojtasika, Siedlce 1997, s. 77-85.
[4] Szerzej zob. A. Kołodziejczyk, Pułkownik Jakub Azulewicz, „Rocznik Tatarów Polskich”, t X, Gdańsk 2005 s. 57-69.
[5] S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929, s. XXIV-XXV; H. Kerchnave, Wspomnienie o pułku Szwoleżerów Gwardii Napoleona Lwów 1909, s. 26 T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce t. III, Kraków 1912, s. 335; M. Kukiel, Wojna 1812 t. II, Kraków Poznań 1999 s. 129 i s. 451.
[6] Do 1854 roku zostały zmikrofilmowane. Pozostałe są udostępniane w formie tradycyjnej.
[7] A. Kołodziejczyk, Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII- XX wieku”, Siedlce 1997. Tenże, Tatarskie cmentarze w Lebiedziewie i Studziance, [w:] „Prace Archiwalno – Konserwatorskie na terenie województwa siedleckiego”, z. 3, Siedlce 1982, s. 22-32. Tenże, Tatarzy i ich cmentarze [w:] „Spotkania z zabytkami”, nr 6, 1986 s. 16-18; Także Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa 1998, s. 12-94. Obrzędy pogrzebowe i kult zmarłych Tatarów litewsko-polskich na południowym Podlasiu (1679-1915), [w:] Kultura ludowa Mazowsza i Podlasia. Studia i materiały, t. II pod red. A. Kołodziejczyka i A. Stawarza, Warszawa 1997, s. 57-72. Dwa XIX-wieczne testamenty tatarskie z Podlasia [w;] „Rocznik Bialskopodlaski”, 1997, t. V; Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa 1998; Tatarzy regionu bialskopodlaskiego w XVII – XX w. [w:] Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia, pod red. T. Krawczaka i T. Wasilewskiego, Białą Podlaska 1990.
[8] S. Kryczyński, Nieznane szczegóły o rodzinie generała Józefa Bielaka, „Ateneum Wileńskie” 1936, s.298-302. Tenże: Generał Józef Bielak (1741-1794), „Rocznik Tatarski” 1935, t. II, s. 407-418. J. Sobczak, Tatarzy w służbie Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium historycznoprawne, [w:] „Czasopismo prawno-historyczne”, Poznań 1987 t. 39, z. 1, s. 41-69, J. Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk 1998. A. Drozd, M. Dziekan, T. Majda, Meczety i cmentarze Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, t. II, Warszawa 1999. S. Jadczak Śladami Tatarów na Podlasiu, Lublin 1986.
[9] Janusz Kulikowski, Tatarskie tropy na Podlasiu, „Nowiny Podlaskie” 1995, nr 40, s. 7. Cz. Białas, Tatarzy Polscy w Lubelskiem, „Turysta”, nr 14/67 z 15 lipca 1957. Danielak, Smutek mizarów, „Prawo i Życie”, Nr 24 z 15 czerwca 1991.
[10] S. Hordejuk, Sytuacja społeczno – zawodowa Tatarów na Południowym Podlasiu w XVII-XX wieku [w:] „Rocznik Tatarów Polskich”, t. X, Gdańsk 2005 s. 44- S. Hordejuk, Dzieje mizaru w Zastawku koło Terespola, [w:] „Goniec Terespolski”, nr 73, 1/2006, s. 29-33. W. Świątkowski, Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa 1929.
[11] A. Kołodziejczyk, Przyczynek do historii Tatarów bialskich. Księga urodzin Małżeństw, Urodzin i Zgonów gminy mahometańskiej w Studziance ze zbiorów AP w Lublinie, [w:] „Archeion” 1986, t. LXXX, s. 221-230.
[12] A. Kołodziejczyk, Rozprawy…, s. 143.
[13] Łukasz Węda, Rękopisy imama Macieja Bajrulewicza: źródło do badań nad Tatarami regionu bialskopodlaskiego [w:] Podlaski Kwartalnik Kulturalny, nr 4 z 2006, s. 46-53.
[14] Archiwum Państwowym w Lublinie (dalej APL) mikrofilm 386214, k. 39.
[15] W. Froch, Księgi metrykalne jako ważne i ciekawe źródło historyczne, Wiadomości Archidiecezji Lubelskiej, Memoranda, 1999, nr 2, s. 381-389. B. Kumor, Metryki parafialne w archiwach diecezjalnych, KHKM, R. 14, 1966, nr 1, s. 65 -67
[16] Zawieranie aktu małżeństwa normował Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego, Dział III „O Aktach Małżeństwa” art. 106-130, s. 62-77.
[17] Dziennik Praw Królestwa Polskiego Dział I t.10, s. 41-42. Rozdział IV O aktach Stanu Cywilnego, art. 72.
[18] Tamże… s. 42-43
[19] APL mikrofilm nr 386224, k. 12.
[20] Tamże, mikrofilm nr 386243, k. 10.
[21] Felicjanna Bielak córka Samulea i Marianny z Baranowskich zawarła związek małżeński 1 maja 1814 roku z Józefem Kryczyńskim APL mikrofilm nr 386218, k. 6. Czy też Marianna Bielak córka Bekira i Elżbiety wzięła ślub 6 marca 1833 z Tamerlanem Baranowskim.
[22] Wpis nr 6 w Księdze UMZ z 1908 roku.