ZNANI – NIEZNANI – ZAPOMNIANI
Stefan Bielak (1868-1907).
Jednym z wybitnych i zasłużonych działaczy polskiego ruchu niepodległościowego na przełomie XIX i XX w. był polski Tatar – Stefan Bielak.[1] Warto przypomnieć i przybliżyć sylwetkę tego zapomnianego południowo-podlaskiego Tatara
Stefan Bielak urodził się 4 czerwca 1868 r. w majątku Kościeniewicze (obecnie gm. Piszczac, pow. bialski). Był synem Macieja i Heleny ze Skirmontów. Jego matka pochodziła z miejscowości Drahle niedaleko Sokółki.[2] Ojciec natomiast był właścicielem części wsi Kościeniewicze i Bokinka (ówczesna gub. siedlecka). Stefan miał dwie siostry – Zofię i Eugenię.
W rodzinie Bielaków bardzo żywe były tradycje niepodległościowe. Z rodu tego pochodzi wielu wybitnych żołnierzy i powstańców, wielce zasłużonych dla Rzeczypospolitej. Pradziad Stefana Bielaka, gen. Józef Bielak (1729-1794) był dowódcą IV Pułku Przedniej Straży Wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego.[3] Jego nagrobek znajduje się na mizarze w Studziance (gm. Łomazy, pow. bialski). Syn generała, ppłk. Mustafa Bielak (1764-1834) był, podobnie jak ojciec, uczestnikiem powstania w 1794 r. Z kolei stryj Stefana, kpt. Bohdan Bielak, w czasie powstania listopadowego był dowódcą plutonu jazdy Tatarów z Ziemi Augustowskiej. Poległ dnia 21 września 1831 r. w potyczce pod Wierzbicą k. Radomia.[4] W powstaniu styczniowym natomiast brał udział drugi jego stryj, Bronisław Bielak, który był oficerem straży granicznej na Suwalszczyźnie. Pomagał przy tym przemycać przez granicę broń i amunicję dla powstańców.[5] Stefan Bielak od najmłodszych lat dorastał w kręgu tradycji patriotycznych swoich przodków, co zaważyło później na jego postawie życiowej.
Jako prawowierny Tatar, Stefan Bielak azaniony[6] został w meczecie w Studziance, gdzie do sierpnia 1915 r. istniała gmina muzułmańska. Około 1886 r. ukończył gimnazjum w Grodnie, a następnie rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Moskwie (Wydział Prawniczy). Już w okresie studiów należał do Związku Młodzieży Polskiej („Zet”)[7]. Wchodził wówczas w skład pięcioosobowej grupy inteligentów wileńskich, którym bliskie były idee niepodległościowe. Po ukończeniu studiów prawniczych w 1892 r., rozpoczął pracę aplikanta przy Sądzie Okręgowym w Wilnie.[8]
W połowie 1892 r. Bielak poznał Józefa Piłsudskiego, z którym łączyły go później bliskie kontakty w pracy konspiracyjnej.[9] Jeszcze pod koniec tego samego roku wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. W czerwcu 1893 r. Stefan Bielak uczestniczył w I Zjeździe PPS, który odbył się w Lasach Ponarskich pod Wilnem. W zjeździe tym udział wzięli również: Józef Piłsudski, Aleksander Sulkiewicz i Ludwik Zajkowski.[10] Zapadła wówczas decyzja o rozpoczęciu wydawania organu PPS, którym miał być „Robotnik”.
Jako członek PPS Stefan Bielak zajmował się kolportażem przez granicę nielegalnej prasy z zagranicy, m. in. „Robotnika”, „Przedświtu” i innej „bibuły: „Na te niebezpieczne wyprawy nad granicę ubierał się Bielak w uniform urzędniczy, wkładał czapkę z »kokardą«, wracał obładowany paczkami „Przedświtu” i innej podobnej literatury”[11]. Pomagał mu w tym jego szwagier (polski Tatar) Aleksander Sulkiewicz (1867-1916), ps. „Czarny Michał”, „Tatar”, który za pośrednictwem Bielaka poznał J. Piłsudskiego.[12] Sulkiewicz był wtedy urzędnikiem komory celnej w Wierzbołowie, Władysławowie i Kirbatach. Poza tym Stefan Bielak współpracował również ze Stanisławem Wojciechowskim (późniejszym prezydentem, ministrem spraw wewnętrznych, prof. SGGW). Ponadto wraz z kierownictwem PPS prowadził akcje agitacyjne wśród robotników m.in. Wilna, Warszawy, Białegostoku, Łodzi. W tym samym okresie zaprzyjaźnił się z dr. Napoleonem Czarnockim (1866-1937), adwokatem Witoldem Abramowiczem (1874-1940?), Wojciechem Joczem, Kazimierzem Stefanowskim i Marianem Abramowiczem. W mieszkaniu Bielaka, w tzw. „Zaułku Mahometańskim” na Łukiszkach w Wilnie, a później przy ulicy Garbarskiej, wielokrotnie ukrywali się czołowi działacze PPS oraz przechowywano stosy nielegalnej literatury.[13]
Ponad 30 lat po tych wydarzeniach Kazimierz Stefanowski napisał: „Mając możność zrobienia kariery urzędniczej, pozostał samym sobą do końca życia: był Polakiem, gorącym patriotą, człowiekiem wielkiej odwagi cywilnej, przy nadzwyczajnej prawości charakteru, przytem zdolny, żywego towarzyskiego usposobienia, jeśli do tego dodamy, że pomimo tatarskich rysów twarzy, miał bardzo miłą powierzchowność, to wszyscy co Jego znali, lubili Go i szanowali. Znałem Bielaka bliżej, pod względem politycznym należał do P. P. S., można byłoby go zaliczyć, według późniejszej nomenklatury, do frakcji »rewolucyjnej«, tylko socjalizm u Bielaka… nie był celem, a tylko środkiem do walki z caratem, którego Bielak szczerze nienawidził”[14].
Za odwagę oraz siłę przekonań podziwiał Bielaka nawet sam Józef Piłsudski: „W ogóle w Wilnie, oprócz Stefana, ludziska są wystraszeni, aż głupio”– napisał po dużej fali aresztowań w październiku 1894 r. w liście do Związku Zagranicznych Socjalistów Polskich dodając, że wokół Bielaka zaczynają kręcić się szpicle.[15]
Działalność Stefana Bielaka przerwało jego przeniesienie na stanowisko sędziego śledczego, do miejscowości Głębokie w obwodzie witebskim (obecnie Białoruś) w 1897 r. Pomimo tego jeszcze bardziej manifestował tam swoją polskość. O sile polskich uczuć
i odwadze cywilnej Stefana Bielaka świadczy dobitnie fakt, że gdy (ok. r. 1898) przesłano mu do Głebokiego listę składkową na pomnik Murawjewa w Wilnie, sędzia Bielak nie tylko sam nic nie dał, lecz jeszcze listę z bardzo ostrą odpowiedzią – odesłał, chociaż najwyższym jego zwierzchnikiem był wówczas minister sprawiedliwości Murawjew, potomek w prostej linii »Wieszatiela«[16].
31 sierpnia 1899 r. Stefan Bielak ożenił się z Marią Rudnicką, córką ziemianina
z powiatu dzieśnińskiego. W 1900 r. rząd rosyjski ponownie przeniósł Bielaka, tym razem do miasta Tichwin, położonego na wschód od Petersburga. Początkowo pracował tam jako sędzia śledczy, a następnie sędzia pokoju. W 1901 r. mianowany został sędzią grodzkim
w Tichwinie, zaś od 1904 r. pełnił funkcję członka Sądu Okręgowego w Nowogrodzie (na południe od Petersburga). Ciągłe zmiany miejsca pracy Stefana Bielaka spowodowane były jego nieustannym zaangażowaniem w działalność konspiracyjną.
Latem 1907 r. Stefan Bielak przyjechał do Wilna. Wkrótce potem ciężko zachorował. Zmarł 29 grudnia 1907 r. na zapalenie płuc w szpitalu w Nowej Wilejce nieopodal Wilna. Pochowany został 2 stycznia 1908 r. na mizarze w Wilnie. Pozostawił troje dzieci: Helenę, Leona i Stefana. Do II wojny światowej pamiątki po nim przechowywało Tatarskie Muzeum Narodowe w Wilnie.
Dziś postać Stefana Bielaka, Tatara z Południowego Podlasia, jednego z najwybitniejszych działaczy wczesnego okresu PPS, jest niemal całkowicie zapomniana. Jego biogramu nie ma np. w „Słowniku Biograficznym Działaczy Polskiego Ruch Robotniczego” pomimo, iż znajduje się tam wiele postaci, które nie dorównują jego zasługom w żaden sposób. Należąc do ścisłego grona współpracowników Józefa Piłsudskiego, z którym przyszło mu „obcować” w wielkim dziele narodowym, Stefan Bielak zapisał piękną kartę w dziejach polskiego ruchu niepodległościowego. Do końca swoich dni wierzył, że Polska po latach zaborów, odzyska niepodległość.
***
Myślę, że przypadająca w przyszłym roku 155. rocznica urodzin Stefana Bielaka, może być dobrą okazją, aby upamiętnić jego osobę w rodzinnych Kościeniewiczach. Skromna tablica lub pamiątkowy obelisk byłyby namacalnym świadectwem pamięci współczesnych
o działalności niepodległościowej tego wielkiego patrioty.
Sławomir Hordejuk
[1] Zob. również S. Kryczyński, Życiorysy zasłużonych muślimów. Stefan Bielak [w:] „Rocznik Tatarski”, t. II,
Zamość 1935, s. 414-416.
[2] S. Dziadulewicz Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929, s. 64.
[3] Szerzej zob.: S. Kryczyński, Generał Józef Bielak (1741-1794), Wilno 1932; eadem: Józef Bielak, [w:] „Polski
Słownik Biograficzny”, t. II, s. 32-33; eadem: Generał Józef Bielak (1741-1794) [w:] „Rocznik
Tatarski”, t. I, Wilno 1932, s. 49-95; eadem: Nieznane szczegóły o rodzinie generała Józefa Bielaka [w:]
„Ateneum Wileńskie” 1936,R. 11, s. 298-302; J. Tyszkiewicz, Z historii Tatarów polskich 1794-1944, Pułtusk
2002, s. 22-44.
[4] L. Kryczyński, Tatarzy litewscy w wojsku polskiem w powstaniu 1831 roku [w:] „Rocznik Tatarski”, t. I, Wilno
1932, s. 142-143.
[5] L. Kryczyński, Przyczynek w sprawie stosunku Tatarów litewskich do powstania 1863 roku [w:] „Rocznik
Tatarski”, t. I, s. 276.
[6] Azan – u Tatarów odpowiednik chrztu.
[7] Była to organizacja konspiracyjna, skupiająca młodzież akademicką z zaboru rosyjskiego, austriackiego i
niemieckiego.
[8] S. Kryczyński Stefan Bielak [w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. II, Kraków 1936, s. 33-34.
[9] A. Kołodziejczyk Józef Piłsudski, a polscy Tatarzy [w:] „Życie Muzułmańskie” 1989, nr 1-2, s. 39-42.
[10] S. Wojciechowski Moje wspomnienia, t. I, Lwów 1938, s. 66.
[11] S. Kryczyński Życiorysy…, op. cit., s. 415.
[12] Szerzej zob. L. Kryczyński, Aleksander Sulkiewicz (Czarny Michał) 1867-1916 [w:] „Rocznik Tatarski”, t. I,
s. 228-240.
[13] N. Czarnocki Przyczynek do historii PPS. Księga pamiątkowa PPS, Warszawa 1923, s. 35, 40, 58-59;
G. Olechowski, Wódz. Powieść o Józefie Piłsudskim, Warszawa 1929; M. M. Konopacki Józef Piłsudski w
tradycji Tatarów polskich [w:] „Pamięć i trwanie”, red. Ali Miśkiewicz, Białystok-Supraśl 1998, s. 29.
[14] K. Stefanowski Kartka ze wspomnień. Stefan Bielak, [w:]„Kurier Wileński”, nr 93 z 23 kwietnia 1929 r., s. 2.
[15] „Niepodległość” 1935, z. 32, s. 458.
[16] S. Kryczyński Życiorysy…, op. cit., s. 416.