Gdy gaśnie pamięć ludzka|
Dalej mówią kamienie
Stefan Wyszyński
Jedną z najbardziej znanych postaci w Królestwie Polskim w I poł. XIX w. był Jakub Buczacki. W tym roku mija 170 rocznica śmierci tego wielce zasłużonego Polaka, muzułmanina oraz „przywódcy” bialskich Tatarów.
Jakub Murza Buczacki herbu Tarak[1] urodził się prawdopodobnie w 1745 r.[2] Ród Buczackich przybył na tereny Litwy w XV w. Od XVI w. byli oni właścicielami części majątku Łowczyce k. Nowogródka[3]. Aż do II wojny światowej znajdowała się tam Parafia Muzułmańska. Zapewne tam też przyszedł na świat oraz spędził dzieciństwo i młodość Jakub Buczacki oraz jego brat Maciej[4]. Ojciec Jakuba – Józef Buczacki był w 1782 r. rotmistrzem kawalerii narodowej. Nie znajduje więc potwierdzenia opis Stanisława Kryczyńskiego (1911-1941), jakoby Jakub Buczacki po swoim ojcu: „odziedziczył część dóbr Małaszewic, Lebiedziewa i Michałkowa w pow. bialskim na Podlasiu”[5].
Jedną z pierwszych wzmianek o Jakubie Buczackim podaje w 1860 r. Julian Bartoszewicz[6]:„Szukając trudu i nauki na drodze doświadczenia i boju, a zawsze pragnąc stać się pożytecznym rodzinnemu krajowi, zaciągnął się do przybocznego orszaku Grzegorza Potemkina, wojsk naczelnego wodza w państwie rossyjskiem. Stąd od 1786 r. zaciągnął się do artyllerji koronnej, dziedzica najobszerniejszych podówczas posiadłości w Polsce. Wystąpieniem z pod rozkazów Potockiego około r. 1790 Jakób Buczacki, widząc się w niebezpieczeństwie, wyjechał do południowej Azji i tam zwiedził kraje Turcji i Arabji”[7]. Hetman Stanisław Szczęsny Potocki przystąpił do Targowicy[8] w maju 1792 r. W czerwcu zaś tego samego roku chorąży Jakub Buczacki opuścił kraj[9]. Jako jeden z nielicznych Tatarów (jedyny z Płd. Podlasia), odbył wówczas pielgrzymkę[10] (przez Bałkany i Turcję) do Mekki, poznając przy tym język arabski. Do rodzinnych stron powrócił po upadku powstania kościuszkowskiego i III rozbiorze Polski (po 1795 r.).
Na Południowe Podlasie Jakub Buczacki przybył dopiero na przełomie XVIII i XIX w., kiedy to około 1800 r. zawarł związek małżeński z Felicjanną Korycką[11]. Stanisław Dziadulewicz w swoim Herbarzu błędnie podaje, że jego żoną była Zofia[12]. Przeczą temu również inskrypcje na jej nagrobku, znajdującym się na mizarze w Zastawku[13] k. Terespola. Napis na nim brzmi: FELICYA Z KORYCKICH BUCZACKA MARSZAŁKOWA P. BIALSKIEGO. ZMARŁA D. 7 CZER 1828 R. Nagrobek ten wydobyto z ziemi w 1988 r. w czasie zorganizowanego wówczas obozu konserwatorskiego[14]. Felicjanna była córką Mahmeta[15] Koryckiego, pułkownika Wojsk Polskich[16]. Jej pradziad płk. Samuel Murza Korycki (zm. 1704 r.), przywilejem z 12 marca 1679 r. otrzymał od Jana III Sobieskiego nadania ziemi w ekonomii brzeskiej (m.in. w Lebiedziewie i Małaszewiczach). Przez małżeństwo z F. Korycką, Jakub Buczacki wszedł w posiadanie ziemi w Lebiedziewie i Małaszewiczach Małych. W I poł. XIX w. Buczaccy oraz ich spadkobiercy dokupili jeszcze ziemię w Wólce Kościeniewickiej, Ortelu Królewskim i Michałkowie k. Terespola[17].
Jakub Buczacki od momentu przybycia na Płd. Podlasie cieszył się wielkim szacunkiem i poważaniem wśród mieszkańców powiatu bialskiego. Jak wynika z różnych dokumentów, zarówno ludność muzułmańska, jak i chrześcijańska uważała go za „wyrocznię, wyobraziciela i patryarchę”[18]. To zaufanie przełożyło się na wybór jego jako marszałka szlachty[19] oraz posła. W latach 1818-1822 J. Buczacki sprawował mandat posła (jedynego jak dotąd z Tatarów) na Sejm Królestwa Polskiego. Ponadto, od 1810 roku[20] do 1931[21] był sędzią (głównie do spraw rozwodowych) pokoju powiatu bialskiego[22]. Przywrócił wówczas zgodę i spokój dla wielu skłóconych rodzin[23]. Jak podaje J. Bartoszewicz: „(…) przywrócił pokój i zgodę mnóstwu spornych rodzi, które dotąd błogosławią jego imię”[24]. Ponadto, piętnował „moralne zepsucie i skażenie, które [miał – dop. S. H.] jako sędzia pokoju i poseł na sejm najlepszą sposobność poznać z gruntu”. Przestrzegał przy tym, że „od waszych zdrożności rumienić się będzie Boskiej Ewangelii słońce”[25]. Pomimo, tego że był muzułmaninem, daleki był od jakichkolwiek niechęci do innych wyznań.
Po wyborze przez mieszkańców powiatu J. Buczackiego na posła, nie mógł on podołać finansowo tej funkcji. Jak pisze J. Bartoszewicz: „z funduszów swego majątku, zbyt nadwerężonego wypadkami poprzednich krajowych wojen, nie mógł opędzić kosztów nowego zaszczytu”[26]. Wówczas mieszkańcy powiatu pospieszyli mu z pomocą materialną[27].
Jakub Buczacki zmarł 20 maja 1838 r.[28] w swoim majątku
w Małaszewiczach Małych. Jego nagrobek znajduje się na mizarze w Zastawku k. Lebiedziewa (fot.). Z małżeństwa z Zofią Korycką miał 8 dzieci, w tym synów[29]: Józefa, Eliasza i Selima oraz córkę – Kunegundę[30]. Jej nagrobek, znajdujący się na mizarze w Zastawku, niestety nie dotrwał do naszych czasów[31]. Zniszczeniu uległ również inny nagrobek, syna J. Buczackiego[32]. Znajdował się on na mizarze w Studziance, a opisał go Wacław Świątkowski w 1922 r. Napis na nim brzmiał: „Murza Buczacki, syn Jakuba, posła na sejm z województwa Podlaskiego. Żył lat 82, zm. 22 listopada 1897 r.”[33]. Warto również dodać, że syn Jakuba – Selim Buczacki (ur. ok. 1804 r.) oraz wnuk – Jan Tarak-Murza Buczacki(1831-1857)[34], w znaczący sposób przyczynili się do wydania w 1858 r. Koranu[35]. Ukazał się on w Warszawie (rok po śmierci Jana Buczackiego), nakładem księgarza Aleksandra Nowoleckiego i był wspólnym dziełem zarówno muzułmanów, jak i chrześcijan[36].
Wielce zasłużoną postacią z tego rodu była również prawnuczka Jakuba Buczackiego – Stefania Dokalska z Buczackich (1898-1977). Przed 1939 r. Stefania była jedną z sekretarek prezydenta Warszawy – Stefana Starzyńskiego. Wyróżniała się wyjątkową inteligencją oraz dobrą znajomością języków obcych. W czasie II wojny światowej ratowała Żydów z warszawskiego getta. Jak pisze o niej Maciej Konopacki[37]: „(…) ze stołecznego getta wiadomymi sobie sposobami wyprowadziła kilkanaście osób, aby następnie umieścić je w bezpiecznym miejscu. (…) Jej szlachetność, miłość bliźniego była czymś ujmującym i wyjątkowym. Jej poglądy i postawa narażały Ją na aresztowanie, ale nie zahamowała się w swojej otwartości i dobroci”[38]. Jeszcze po II wojnie światowej Stefania Dokalska wielokrotnie przyjeżdżała na Płd. Podlasie do swojego „gniazda rodowego” w Małaszewiczach Małych. Stefania pochowana została na Cmentarzu Muzułmańskim w Warszawie, przy ul. Tatarskiej[39].
Jakież było moje zdziwienie kiedy pół roku temu szukając śladów „Tatarszczyzny” w Małaszewiczach Małych i Dużych, natrafiłem na ów dworek (fot.). Dziś co prawda nie przypomina on wyglądem i świetnością dawnego dworku Buczackich, jednak zachowały się na nim fragmenty gontu. Dworek wybudowany został w I poł. XIX w. i chyba tylko cudem przetrwał wszystkie zawieruchy wojenne. Wymaga on wielu zabiegów konserwatorskich jednak obecnie znajduje się w rękach prywatnych. Pomimo tego powinien być wpisany na listę obiektów zabytkowych.
Ktoś kiedyś napisał, że naród, który zapomina o swojej historii, ginie i traci tożsamość. Osobiście uważam, że społeczeństwo staje się „uboższe” gdy nie odkrywa swoich dziejów. Jakub Murza Buczacki swoim życiem i pracą na rzecz społeczności powiatu bialskiego zapisał piękną kartę w historii naszego regionu. Stąd też jego postać zasługuje ze wszech miar na pamięć i uznanie.
[1] Herb „Tarak”, przedstawia w srebrnym polu stół nakryty zielonym suknem. Na nim czarny kałamarz z gęsim piórem. Nad hełmem z koroną szlachecką ręka trzymająca wschodni miecz o złotej rękojeści. A. Dumin, Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 1999, s. 114.
[2] Zob. m.in. „Kurier Warszawski”, nr 305 z 16 listopada 1845 r., s. 1466; S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929, s. 74.
[3] Ibidem
[4] J. Bartoszewicz podaje informację, jakoby Jakub Buczacki urodził się w Wólce Kościeniewickiej, co nie znajduje jednak potwierdzenia w żadnym materiale źródłowym. Zob. J. Bartoszewicz, Pogląd na stosunki Polski z Turcją i Tatarami, Warszawa 1860, s. 125. To samo miejsce urodzenia podaje ks. Roman Soszyński. Zob.
R. Soszyński, Piszczac miasto ongiś królewskie, Ciechanów 1993, s. 39.
[5] S. Kryczyński, Buczacki Jakub Murza, {w:] „Polski Słownik Biograficzny”, t. III, Kraków 1937, s. 83.
[6] Julian Bartoszewicz (1821-1870), historyk polski, nauczyciel, autor wielu artykułów i dzieł książkowych. Urodzony w Białej Podlaskiej (wówczas Radziwiłłowskiej).
[7] J. Bartoszewicz, op. cit., s. 125.
[8] Po przejściu króla na stronę Targowicy głównodowodzący Tadeusz Kościuszko i książę Józef Poniatowski podali się do dymisji, politycy opuścili kraj, zaczęła się emigracja popowstaniowa. Emigracja była ucieczką przed prześladowaniami.
[9] AGAD, sygn. 97, k. 172-173.
[10] Każdy muzułmanin powinien przynajmniej raz w życiu odbyć taką pielgrzymkę (arab. hadżdż). Wyjątek
stanowią osoby, które nie posiadają odpowiednich środków na ten cel lub są zbyt chore. Po odbyciu takiej pielgrzymki, muzułmanin otrzymuje zaszczytny dla wyznawców islamu przydomek „hadżdżego”.
[11] Bardzo często kobiety tatarskie z Płd. Podlasia (ale również mężczyźni), wchodziły w związki małżeńskie
z Tatarami z innych guberni. Zob. S. Hordejuk, Sytuacja społeczno-zawodowa Tatarów na Południowym Podlasiu w XVII-XX wieku, [w:] „Rocznik Bialskopodlaski”, t. XIV, 2006, s. 18-19.
[12] S. Dziadulewicz, op. cit., s. 74, 157. Tę informację powtarza również S. Kryczyński, Buczacki…, op. cit.,
s. 83. Również w testamencie por. Abrahama Koryckiego z 1811 r. wymieniana jest jako „Felicyanna”.. Zob. A. Kołodziejczyk,Dwa XIX-wieczne testamenty tatarskie z Podlasia, [w:] „Rocznik Bialskopodlaski”, t. V, 1997, s. 190, 192.
[13] Szerzej o tym mizarze zob. S. Hordejuk, Dzieje mizaru w Zastawku koło Terespola, [w:] „Goniec Terespolski”, nr 73, 1/2006, s. 29-33.
[14] S. Kryciński, Uratowany mizar, {w:] „Spotkania z Zabytkami”, nr 6, 1988, s. 59.
[15] S. Dziadulewicz błędnie podaje, że była ona córką płk. Aleksandra Koryckiego. Zob. S. Dziadulewicz, op. cit., s. 157.
[16] A. Kołodziejczyk,Dwa…, op. cit., s. 190.
[17] A. Kołodziejczyk, Tatarzy regionu bialskopodlaskiego w XVII-XX w., [w:] „Z nieznanej przeszłości Białej i Podlasia”, red. T. Krawczak i T. Wasilewski, Biała Podlaska 1990, s. 213.
[18] Encyklopedyja Powszechna, t. XXV, Warszawa 1867, s. 31. Ponadto, zob. J. Bartoszewicz oraz „Kurier
Warszawski”.
[19] Marszałek szlachty – była to instytucja samorządu szlacheckiego sięgająca czasów I Rzeczypospolitej i trwająca jeszcze w czasach zaborów (zabór rosyjski). Jako reprezentanci szlachty byli animatorami życia społecznego tej warstwy.Marszałkowie powiatowi mieli przewodniczyć sejmikom powiatowym, prowadzić księgi genealogiczne, czuwać nad trybem życia osób stanu szlacheckiego, aby nie odbiegał on od przyjętych norm.
[20] W tym samym roku wprowadzono funkcję sędziego pokoju. Już w testamencie por. Abrahama Koryckiego z 3 stycznia 1811 r., Jakub Buczacki reprezentuje: „Sąd. K. X. Ptu Bialskiego”. Zob. A. Kołodziejczyk,Dwa…, op. cit., s. 189
[21] Encyklopedyja Powszechna, op. cit., s. 31.
[22] Do kompetencji sędziego pokoju należały drobne sprawy cywilne i karne oraz sporne, a także pojednania.
[23] M. Konopacki, Ludzka communio w doświadczeniu międzyreligijnym: muzułmanie w otoczeniu chrześcijan w Polsce, [w:] „Rocznik Tatarów Polskich”, t. III, Gdańsk-Toruń 1995, s. 277.
[24] J. Bartoszewicz, op. cit., s. 126.
[25] Ibidem
[26] Ibidem
[27] S. Kryczyński, Jakub Tarak Murza Buczacki, [w:] „Przegląd Islamski” , nr 3-4, 1935, s. 14.
[28] Większość autorów podaje niewłaściwą datę jego śmierci. Zob. m.in. Kurier Warszawski, op. cit., s. 1466; Encyklopedyja Powszechna, op. cit., s. 31; J. Bartoszewicz, op. cit., s. 126; J. Talko-Hryncewicz, Muślimowie, czyli tak zwani Tatarzy litewscy, Kraków 1924, s. 55; S. Dumin, Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 1999, s. 114; A. Kołodziejczyk, Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa 1998, s. 92.
[29] Prawdopodobnie synami Jakuba Buczackiego byli również Maciej oraz Adam.
[30] S. Dziadulewicz wymienia tylko czworo dzieci. Zob. Herbarz…, op. cit., s. 74. Natomiast J. Bartoszewicz podaje, że J. Buczacki był „ojcem kilkunastu dzieci, płci obojga”. Zob. J. Bartoszewicz, op. cit., s. 125.
Z dostępnych materiałów archiwalnych wynika, że przez 13 lat doczekał się 8 dzieci. Zob. A. Kołodziejczyk, Przyczynek do historii Tatarów bialskich. Księga małżeństw, urodzin i zgonów gminy mahometańskiej w Studziance ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie, [w:] „Archeion”, t. LXXX, 1986, s. 226-227.
[31] J. Reychman, Zabytki orientalne w Polsce i potrzeba ich ochrony, „Ochrona Zabytków”, nr 1, 1957, s. 67 oraz tegoż: Zabytki islamu w Polsce, [w:] „Euchemer”, nr 5, 1958, s. 23.
[32] Prawdopodobnie był to nagrobek Eliasza Buczackiego.
[33] W. Świątkowski, Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa 1929, s. 69.
[34] Pochowany został na czynnym w latach 1838-1867 Cmentarzu Muzułmańskim (tzw. kaukaskim) w Warszawie, przy ul. Młynarskiej 60. Zob. J. Bartoszewicz, op. cit., s. 126; A. Kołodziejczyk, Cmentarze muzułmańskie w Polsce, Warszawa 1998, s. 82; J. Reychman, Zabytki…, op. cit., s. 20.
[35] Koran (Al-Koran) z arabskiego przekład polski Jana Murzy Tarak Buczackiego, Tatara z Podlasia, wzbogacony objaśnieniami Władysława Kościuszki, poprzedzony życiorysem Mahometa z Washingtona Irvinga oraz z poglądem na stosunki Polski z Turcją i Tatarami Juliana Bartoszewicza, t. I – II, Warszawa 1858.
[36] Szerzej zob. S. Drozd, W sprawie autorstwa „Koranu Buczackiego”, [w:] „Z Mekki do Poznania”, Poznań 1998, s. 69-83; Z. J. Wójcik, Filomacki przekład Alkoranu dla Tatarów nowogródzkich, [w:] „Literatura Ludowa”, nr 3, maj-czerwiec 1995, s. 25; M. M. Dziekan, Pisarze muzułmańscy VII-XX w. Mały słownik, Warszawa 2003, s. 28-29; J. Szymkiewicz, Literatura religijna Tatarów litewskich i jej pochodzenie, [w:] „Rocznik Tatarski”, t. II, Zamość 1935, s. 140; M. Konopacki, Z historii przekładów Koranu w Polsce, [w:] „Znak”, nr 2, 1973, s. 279; J. Reychman, Mahomet i świat muzułmański, Warszawa 1958, s. 246.
[37] Maciej Musa Konopacki, publicysta tatarski. Urodził się w 1926 r. w Wilnie w tatarskiej rodzinie Heleny (z Iljasewiczów) i płk. Hassana Konopackich. Jego matka wychowywała się w Małaszewiczach Małych w majątku Buczackich.
[38] Relacja pisemna mgr Macieja Konopackiego z 18 listopada 2004 r. oraz z 10 maja 2005 r. (w zbiorach autora).
[39] Nekrolog z „Życia Warszawy” informuje, że: „W dniu 22 XI 1977 r. zmarła z Murzów Tarak Buczackich Stefania Buczacka-Dokalska. Pochowana na Cmentarzu Tatarskim w Warszawie w dniu 28 XI 1977 r.