Maciej Bajrulewicz – ostatni tatarski imam w Studziance
Społeczność tatarska zamieszkiwała Studziankę i okoliczne miejscowości przez ponad 200 lat. To tutaj wyznawcy islamu zostali osadzeni przez Jana III Sobieskiego. Władca nadał rotmistrzowi Samuelowi Romanowskiemu wraz z żoną Reginą z Kieńskich ziemie
w Studziance – ówczesnej wsi położonej w kluczu łomaskim w ekonomii brzeskiej. Tatarom zaś z oddziałów rotmistrza Samuela Murzy Koryckiego zapisał wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Dokument ten przyznał rotmistrzowi Danielowi Szabłowskiemu ziemię w Małaszewiczach. W tym samym czasie w okolicach Białegostoku osadzono rotmistrza Bohdana Kieńskiego, Gazę Sieleckiego i Oleyowskiego, którzy otrzymali wsie Bohoniki, Drahle i Malawicze Górne. Kolejni królowie po Janie III Sobieskim osadzali muzułmańskich żołnierzy w Połoskach i Koszołach w 1711 roku. W następnych latach wyznawcy islamu zamieszkali w Wortelu (obecnie Ortelu Królewskim) i Ossowie k. Radzynia Podlaskiego (1727), Wyczółkach (1751), Połoskach, Dąbrowicy (1759), Worońcu (gm. Komarówka Podlaska, 1769), Zalutyniu (1773), Kościeniewiczach i Wólce Kościeniewickiej (1783). W II połowie XVIII wieku Tatarzy nabyli również dobra w Trojanowie (gm. Piszczac). Natomiast w I połowie XIX wieku weszli jeszcze w posiadanie ziemi w Bokince (1839), zwanej niegdyś Tatarską (dziś Królewską), Michałkowie k. Terespola oraz Janówce. Tatarzy zwolnieni byli z czynszów, a płacili jedynie podatki uchwalone przez sejm dla szlachty. W zamian za służbę na rzecz Rzeczypospolitej uzyskali nobilitację i mogli posiadać majątki ziemskie. Warto zaznaczyć, że w XVIII wieku Tatarzy posiadali najwięcej majątków w okolicach Białej w Studziance, Koszołach, Ortelu i Małaszewiczach[1].
Ludność tatarska zamieszkująca wspólnotę studziańską okazała się bardzo zróżnicowana pod względem zawodowym. Część z nich była żołnierzami i służyła
w XVIII wieku w wojsku polskim, biorąc udział choćby w wojnie 1792 roku i powstaniu kościuszkowskim w roku 1794. W okresie zaborów część przedstawicieli tatarskiej społeczności poza służbą w wojsku piastowała różnorodne funkcje. Byli dziedzicami, sędziami pokoju, strażnikami celnymi i tabacznymi, radcami, pisarzami czy zarządcami ziemskimi. Tatarzy mieszkali w kilkunastu miejscowościach blisko Studzianki. To ta miejscowość za sprawą pobudowanego w niej meczetu stała się centrum życia społeczności tatarskiej skupionej w tzw. dżemiacie. Wielu Tatarów przemieszczało się do Studzianki z różnych regionów zaboru rosyjskiego[2].
Na obecnym etapie badań nie znamy okoliczności i czasu powołania parafii studziańskiej. Pierwsza wzmianka o parafii znajduje potwierdzenie w źródłach z II połowy XVIII wieku. Zakres terytorialny pracy wyznaczają granice parafii studziańskiej, które trudno sprecyzować. Wiemy, że była to jedyna parafia w okolicy. Najbliższy terytorialnie ośrodek wyznawców islamu, gdzie funkcjonowała świątynia muzułmańska, stanowiły oddalone o ok. 300 km od Studzianki Winksznupie k. Augustowa. Wspólnota założyła cmentarz tatarski, tzw. mizar, który zachował się do czasów współczesnych.
Na czele tatarskiej grupy społecznej stali imamowie, czyli duchowni. Wątek duchownych studziańskiego meczetu został zasygnalizowany przez Autora, który opisał ich rolę w społeczności tatarskiej[3]. Pierwszy z nich, Eliasz Oleykiewicz, urodzony w 1740 roku, jest najstarszym w zachowanych źródłach spośród wszystkich imamów studziańskich. Posiadał niewielki skrawek gruntu rolnego w Studziance[4]. Pełnił swą posługę do 1805 roku, kiedy to przekazał swoje obowiązki Aleksandrowi Okmińskiemu (1746–1826). Eliasz Oleykiewicz zmarł 19 kwietnia 1810 roku w wieku 80 lat. Jak zapisano w księdze metrykalnej, przyczyną śmierci duchownego tatarskiego była starość[5]. Trzech imamów w omawianym okresie pochodziło z rodziny Okmińskich. Aleksander Okmiński pełnił obowiązki duchownego parafii w Studziance w latach 1805–1826. W okresie od 1826 do 1836 roku funkcję tę piastował Maciej Okmiński. Po nim imamem do 1870 roku był Eliasz Okmiński[6]. W kolejnych latach imamami byli jeszcze Jakub Bajraszewski[7] i Józef Dąbrowski[8], Mustafa Lisowski do 1898, a po nim do 1921 roku Maciej Bajrulewicz, uważany za ostatniego duchownego parafii muzułmańskiej w Studziance[9].
Ród Bajrulewiczów pochodził z Wileńszczyzny i tytułował się jeden herbem Dołęga, a drugi – herbem Strzemię. Protoplastą Bajrulewiczów był Dzian-Berdziej, którego syn Bajrula miał majątek w powiecie trockim. Od niego to zapewne biorą swoją nazwę Bajrulewicze. Stanisław Dumin upatruje pochodzenie tej rodziny od Bajrula Mustaficza, który dostał od ojczyma Jasko Ostkazicza ziemię w końcu XVI wieku w powiecie oszmańskim[10]. Bajrulewicze wylegitymowali się ze szlachectwa w drugim dziesięcioleciu XIX wieku[11]. Maciej Bajrulewicz urodził się w 1864 roku z ojca Józefa i matki Marianny z Jasińskich. Mając lat 27, ożenił się z dwudziestodwuletnią Elmirą Czymbajewicz, córką Józefa i Heleny. Ceremonia miała miejsce w studziańskiem meczecie 18 stycznia 1891 roku[12]. Zawarcie związku małżeńskiego odbyło się w obecności imama Mustafy Lisowskiego. Świadkami tego wydarzenia byli Eliasz Buczacki, mający lat 75, oraz Stefan Korycki[13], lat 40, ze Studzianki. Gdy 13 września 1898 roku zmarł imam Mustafa Lisowski, społeczność tatarska Studzianki wybrała na jego następcę Macieja Bajrulewicza. Ważnym wydarzeniem z jego życia był rok 1904. Wtedy to imam Maciej Bajrulewicz został wraz ze Stefanem Koryckim upoważniony przez zebranie parafialne do podjęcia pieniędzy z banku i zakupu gruntu w ilości 60 morgów na rzecz wspólnoty. Środki te przekazał w testamencie Jachja Sobolewski. Ziemia przynosiła dochody, z których korzystał imam wraz z rodziną.
Gdy wybuchła I wojna światowa, Maciej Bajrulewicz odbywał służbę w armii carskiej, gdzie dosłużył się stopnia pułkownika. Jeździł także z posługami do żołnierzy służących w twierdzy brzeskiej. Jako że do Studzianki przyjeżdżali wyznawcy z odległych zakątków Królestwa, to mułła jeździł do nich na śluby i azany. Udzielał ślubów i spisywał akty urodzenia. Pełnił niejako rolę urzędnika stanu cywilnego w terenie. Prowadził kondukty żałobne na mizar i dokonywał obrzędu pochówku. Odprawiał piątkowe nabożeństwa w meczecie.
Imam miał wysoką pozycję społeczną. Był wybierany przez ogół wiernych. Imamowie jako nieliczni posługiwali się językiem arabskim, przede wszystkim w celach religijnych. Należący do stanu duchownego imamowie golili całe głowy i nosili czapki, tzw. czałamy, lub fezy. Utrzymywali się z własnych dobór ziemskich, datków parafian oraz zapisów testamentowych na meczet.
Maciej Bajrulewicz pełnił funkcję imama parafii w Studziance przez 17 lat. Czynił zapisy w księgach metrykalnych, będąc jednocześnie urzędnikiem Stanu Cywilnego. Z tego czasu mamy tylko pięć ksiąg z lat 1907–1911. Rękopisy są jedynymi ocalałymi zapiskami ostatniego imama Macieja Bajrulewicza[14]. Księgi Parafii Mahometańskiej20 w Studziance znajdują w Archiwum Państwowym w Lublinie. Są to nielicznie pozostałe księgi parafii w Studziance[15]. Imamowie zapisywali w aktach zawieranych małżeństw kwoty, jakie deklarował małżonek na wypadek rozwodu[16]. Dla przykładu:
8 lipca 1907 roku o 5 po południu zjawili się Aleksander Mustafowicz Aleksandrowicz mający 46 lat wraz z świadkami: Aleksandrem Iwanowiczem Bogdanowiczem 46 lat i Romanem Osipowiczem Bajrulewiczem liczącym 36 lat mieszkańcami wsi Studzianka.
Ojciec oświadczył, że urodziło się dziecko płci żeńskiej, od 38-letniej, prawej żony Fatimy z domu Radkiewicz. Dziecku temu przy udziale imama parafii w Studziance mołła nadał imię Amin. Pod tekstem wpisu występuje formuła informująca o tym, że sporządzony dokument został odczytany i podpisany przez imama Macieja Bajrulewicza. Swoje podpisy złożyli ojciec i świadkowie. Należy zaznaczyć, że w tym akcie w miejscu podpisu ojca widnieje słowo niegramotnyi, tzn. ojciec nie umiał pisać i czytać.
Pozycja społeczna imama Maciej Bajrulewicza była bardzo znacząca. Imamowie stanowili swoistą elitę intelektualną. Jako nieliczni ze społeczności tatarskiej używali języka arabskiego w celach religijnych. Mogli się żenić i zakładać rodziny. Imam w imieniu dżemiatu wydawał dokumenty dobrego urodzenia, świadczył w sprawach swoich współwyznawców. Dżemiat stawał się zaś gwarantem tych zaświadczeń – wszyscy wraz z osobą duchowną mieli potwierdzać prawdę w sprawach, które przedstawiali[17]. Duchowny był wybierany spośród wiernych przez cały dżemiat. Wpływ na ich wybór miały także osoby szanowane i znaczące w danej społeczności[18].
Maciej Bajrulewicz został wojskowym mułłą na własną prośbę. Jak podaje Grzegorz Jacek Pelica 24 lutego 1916 roku zgłosił się do Departamentu Spraw Religijnych w Rządzie Gubernialnym Chełmskim[19]. Pełnił wtedy posługę w armii rosyjskiej i podjął się zadania świadczenia posługi duchowej dla żołnierzy wyznania muzułmańskiego. Pełnił posługę dla żołnierzy wyznania muzułmańskiego. Niektóre opracowania podają, że pełnił funkcję tymczasowego mułły łukiskiego meczetu[20]. Jednak do objęcia tego stanowiska przez Bajrulewicza nie doszło, gdyż wkrótce, pod koniec roku 1920, wrócił do Wilna z Rosji imam Józef Chalecki, którego to właśnie od lutego 1920 roku zastępował Maciej Bajrulewicz. Pod koniec 1921 r. imamem wileńskim został Ibrahim Smajkiewicz[21]. Ponieważ imam Chalecki wyjechał przed okupacją niemiecką z Wilna w głąb Rosji, skąd wrócił dopiero w końcu 1920 roku, „przedstawiciele Tatarów mahometan na terenie Ziem Wschodnich”, z których większa część należała do parafian meczetu łukiskiego, wybrali (nie mając wiadomości o Chaleckim) 15 lutego 1920 r. na ogólnym zgromadzeniu na mołłę farnego meczetu w Wilnie” Macieja Bajrulewicza. Jednocześnie zgromadzenie uchwaliło, że należy wystąpić z prośbą do Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich o wyznaczenie dla mołłów wszystkich parafii na terenie Ziem Wschodnich stałego uposażenia[22]. Bajrulewicz był od 1884 do roku 1898 muezzinem parafii muzułmańskiej w Studziance pow. bialskiego guberni siedleckiej, a następnie do roku 1915 mołłą tejże parafii. Podczas pierwszej wojny światowej pełnił obowiązki imama wojskowego przy sztabie I armii wojsk rosyjskich.
Należy podkreślić, że w czasie pierwszej wojny światowej imam Maciej Bajrulewicz został w 1915 roku powołany do armii rosyjskiej. Zgłosił się na ochotnika w charakterze kapelana wojskowego, za co otrzymywał pobory należne duchowieństwu[23]. Poza czynnościami religijnymi zajmował się zadaniami felczerskimi, aprowizacją i pomocą w dowodzeniu sztabowym.
Maciej Bajrulewicz pełnił funkcję imama parafii w Studziance przez 17 lat. Czynił zapisy w księgach metrykalnych, będąc jednocześnie urzędnikiem Stanu Cywilnego. Z tego okresu mamy tylko pięć ksiąg dotyczących lat 1907–1911. W tym czasie imam Maciej Bajrulewicz dokonał wpisu 15 urodzeń, 2 małżeństw i 5 zgonów.
Po wojnie wrócił do Studzianki, gdzie nie było już meczetu, a ludność znacznie się zmniejszyła. Teren, na którym stał meczet, Maciej Bajrulewicz przekazał jeszcze przed śmiercią pod budowę miejscowej szkoły dla mieszkańców Studzianki. Ostatni imam zmarł w 1921 roku[24]. Niektóre przekazy podają datę 1923 roku. Czy spoczął na mizarze w Studziance, tego nie udało się ustalić. Być może miejsce jego pochówku znajduje się na Litwie.
Wśród zachowanych dokumentów, dotyczących zmierzchu żywota Tatarów w Studziance zachował się jeden z wystawionych przez ostatniego imama Macieja Bajrulewicza, a mianowicie „Akt darowizny placu pod studziańską szkołę”. To ostatni, jaki znamy, pisemny ślad woli Macieja Bajrulewicza[25]. Zachowany dokument jest tym cenniejszy, że zawiera istotne informacje dotyczące własności gruntu, na którym stał do 1915 roku meczet w Studziance. W akcie czytamy, że w 1921 roku, listopada dnia 21.:
Ja niżej podpisany mieszkaniec wsi Studzianki, gminy Lubenki części pierwszej, Maciej Bajrulewicz dnia dzisiejszego darowuję mieszkańcom wsi Studzianki, plac pod studziańską szkołę długością dziewięć prętów (pręt = 5,0292 metrów czyli 45,26 m) i szerokością siedem prętów (około 35,20 m) rozpołożony we wsi Studziance, tutejszej gminy (Lubenki, przyp. Ł. W.) ciągnący się od Wielko-Brzeskiej drogi do ziemi sąsiadów Alberta Szenejki, Piotra Poszuka, Jana Bojarczuka, i sukcesorow po Tomaszu Murawskim, a szerokością od drogi tak nazwanej Januszewskiego budawek Łukaszuka. Plac ten od 1817 roku do 1915, był zajęty pod Studziańskim Mahometańskim meczetem, pobudowany na ziemi moich przodków Mahometan (Muzułmanów), do którego ja siebie liczę jedynym sukcesorem, a oprócz tego, ja jako były mułła, studziańskiej Mahometańskiej parafii, mam jako sukcesor i jako były mułła, w posiadaniu ten plac, od którego płacę podatki i liczę siebie pełnym właścicielem tego placu i dziś właśnie ten (przekreślony wyraz plac w tym miejscu) plac darowuję mieszkańcom wsi Studzianki, pod studziańską szkołę do którego to placu mieszkańcy wsi Studzianki z dnia dzisiejszego zobowiązane są płacić podatki i ponosić wszelkie ciężary.
Akt ten został zawarty między Maciejem Bajrulewiczem a przedstawicielem Studzianki, a mianowicie sołtysem wsi Studzianki Janem Owczarukiem. Sołtys przyjął darowiznę. Obaj złożyli podpisy pod dokumentem.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż piastowanie godności imama przez Macieja Bajrulewicza stanowiło dla niego nobilitację wśród tatarskich współwyznawców. Funkcja ta była bardzo odpowiedzialna, zarówno jako urzędnika jak i najważniejszego członka dżemiatu. Imamowie w Studziance borykali się z wieloma problemami w swojej społeczności. Jednym z nich była stale zmniejszająca się populacja muzułmanów na tym obszarze. Kres wspólnoty tatarskiej w Studziance dopełniła asymilacja oraz I wojna światowa. Duchowni tatarscy wpływali na funkcjonowania społeczności i mieli znaczący wkład w zachowanie religii oraz tradycji muzułmańskich w Studziance i okolicy przez blisko 200 lat.
Słowa kluczowe: Tatarzy Studzianka islam mizar Bajrulewicz
Maciej Bajrulewicz był ostatnim z imamów w Studziance. Stał na czele wspólnoty tatarskiej tzw. dżemiatu. Udzielał ślubów i spisywał akty urodzenia. Prowadził kondukty żałobne na mizar i dokonywał obrzędu pochówku. Odprawiał piątkowe nabożeństwa w meczecie. Pełnił niejako rolę urzędnika stanu cywilnego w terenie. Często jeździł z posługami do twierdzy brzeskiej gdzie stacjonowali muzułmańscy żołnierze.
Maciej Bajrulewicz was the last imam in Studzianka. He was the head of the Tatar community of the so-called jam. He presided over marriages and wrote down birth certificates. He led funeral processions to the mizar and performed the burial rites. He held Friday services at the mosque. He acted as a civil registrar in the field. He would go with services to the Brest fortress where Muslim soldiers were stationed.
[1] S. Hordejuk, Sytuacja spoleczno-zawodowa Tatarów na Połudnuiowym Podlasiu w XVII-XX wieku [w:} „Rocznik Tatarów Polskich” 2005, t.X, s.43.
[2] Ł Węda, Pochodzenie terytorialne ludności tatarskiej w Studziance w XIX wieku w świetle dokumentów archiwalnych, [w:] Pomiędzy Wschodem a Zachodem. Dzieje Tatarów wpisane w Europę Środkowo-Wschodnią red. A. Konopacki, Białystok 2020, s.145–161.
[3] Ł. Węda, Duchowni w społeczności tatarskiego dżemiatu w Studziance, [w:] Tożsamość a religia Tatarów Wielkiego Księstwa Litewskiego, red. A. Konopacki, Białystok 2017, s.115–129.
[4] S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich w Polsce, Wilno 1929,s. 243.
[5] Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL) Akta parafii innych wyznań z woj. lubelskiego – zbiór szczątków zespołów sygn. 109/5/1 s.39a. Dostępne również jako mikrofilmy APL 386214.
[6] Rodzina Okmińskich była swego rodzaju fenomenem familijnym w XIX wieku we wspólnocie tatarskiej w Studziance jeżeli chodzi o piastowanie godności imama; szerzej Ł. Węda, Zapomniany ród Okmińskich, czyli wybrane zagadnienia biograficzne przedstawicieli tatarskiego rodu wspólnoty tatarskiej w Studziance w XIX wieku, [w:] Tatarskie biografie. Indywidualne losy – ich wpływ na budowanie i podtrzymanie tożsamości grupy, red. A. Konopacki, Białystok 2019, s. 141–148.
[7] Odnotowuje go wpis w 1872 roku sygn. APL 1800/0/2.5/74 s. 65.
[8] Ibidem, s. 66–67.
[9] Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, sygn. 14/0/1481 s. 4; Ł. Węda, Parafia muzułmańska w Studziance – zarys dziejów (1679–1915), „Radzyński Rocznik Humanistyczny” 2007, t. V, Radzyń Podlaski, s. 17–29; Ł. Węda, Rękopisy imama Macieja Bajrulewicza – źródło do dziejów badań nad Tatarami regionu bialskopodlaskiego, „Podlaski Kwartalnik Kulturalny” 2006, nr 4, s. 46–54.
[10] S. Dumin, Herbarz rodzin tatarskich Wielkiego Księstwa Litewskiego, Gdańsk 2006, s.61.
[11] Zob. S. Dziadulewicz, Herbarz…, op. cit., 46; także: J. Ciechanowicz, Rody rycerskie wielkiego Księstwa Litewskiego, t. II, A-D, Rzeszów 2001, s. 46.
[12] APL, Akta stanu.., op. cit., sygn. 1800/0/2.5/89, s. 108.
[13] Ojciec pułkownika Józefa Koryckiego.
[14] Pobieżną analizę zachowanych zapisków przeprowadził Janusz Kulikowski, Rękopisy imama Bajrulewicza, „Słowo Podlasia” 1988, nr 30, s. 6. Księgi opisał Ł. Węda, Rękopisy imama Macieja Bajrulewicza…, op. cit., nr 4, s. 46–54.
[15] W Archiwum Państwowym w Lublinie zachowała się Księga Małżeństw, Urodzin i Zgonów gminy mahometańskiej w Studziance z lat 1798–1810, o której pisał pionier badań nad Tatarami bialskimi prof. Arkadiusz Kołodziejczyk; zob. A. Kołodziejczyk, Przyczynek do historii Tatarów bialskich. Księga Małżeństw, Urodzin i Zgonów gminy mahometańskiej w Studziance ze zbiorów AP w Lublinie, „Archeion” 1986, t. LXXX, s. 221–230. Poza tym na opracowanie czekają księgi z lat 1811–1911, choć nie wszystkie roczniki są kompletne, zwłaszcza te z II połowy XIX wieku.
[16] Więcej o tatarskich małżeństwach Ł. Węda, Małżeństwa tatarskie w parafii muzułmańskiej w Studziance w świetle zachowanych akt metrykalnych z lat 1798–1911, „Nurt SVD” 2017, nr 51/2 (142), s. 241–256.
[17] Ibidem, s. 85.
[18] Szerzej o funkcji imama pisze A. Konopacki, Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI-XIX wieku Warszawa 2010, s. 87–90.
[19] G.J. Pelica, Ostatni mułła Bajrulewicz ze Studzianki, „Rocznik Muzułmański” 2011, t. 8, s. 22.
[20] A. Jakubauskas, Tatarska pamięć, „Przegląd Tatarski” 2010, nr 2, s. 17.
[21] J. Januszewska-Jurkiewicz, Polska. Tatarzy na Wileńszczyźnie w okresie międzywojennym. Wyznawcy islamu w otoczeniu chrześcijańskim jako grupa o dwuszczeblowej świadomości narodowej, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy” 2015, t. 15, s. 99.
[22] L. Kryczyński, Historia meczetu w Wilnie, „Przegląd Islamski” 1937, z. 1–3, s.22
[23] APL, Rząd Gubernialny Chełmski , sygn. 650, akta nie paginowane.
[24] Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, sygn. 14/0/1481 s. 4. Datę jego śmierci potwierdza żona Elmira w piśmie do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego
[25] Dokument znajduje się w prywatnych zbiorach w Studziance. Kopia w posiadaniu Autora.
Łukasz Węda