Duchowni w społeczności tatarskiego dżemiantu w Studziance
Przybycie Tatarów do Studzianki datujemy na II połowę XVII wieku, kiedy to Jan III Sobieski osadził Tatarów w okolicach ówczesnej Białej Radziwiłłowskiej (obecnie Podlaskiej). Osadnictwo tatarskie od swych początków miało charakter wojskowy[1]. 12 marca 1679 r. przywilejem przyznał włości w ekonomii brzeskiej Tatarom z oddziałów rotmistrza Samuela Murzy Koryckiego wsie Lebiedziew i Małaszewicze w ekonomii brzeskiej, oraz kilka wsi w ekonomii kobryńskiej. Dokument ten przyznał rotmistrzowi Danielowi Szabłowskiemu włości w Małaszewiczach, zaś rotmistrzowi Samuelowi Romanowskiemu wraz z żoną Reginą z Kieńskich ziemie w Studziance – wsi położonej w kluczu łomaskim, ekonomii brzeskiej[2]. W tym samym czasie w ekonomii grodzieńskiej osadzono rotmistrza Bohdana Kieńskiego, Gazę Sieleckiego i Oleyowskiego, którzy otrzymali wsie Bohoniki, Drahle i Malawicze Górne. Król potwierdził jednocześnie prawa Tatarów. Następni królowie nadawali wyznawcom islamu kolejne posiadłości w okolicy kilkunastu kilometrów od Studzianki. Otrzymali dobra w miejscowościach: Małaszewicze Wielkie, Małaszewicze Małe, Trojanów, Połoski, Woroniec, Wólka Kościeniewicka, Koszoły, Ortel (dawny Wortel), Bokinka (zwana tatarską), Kościeniewicze. W zamian za włości Tatarzy zwolnieni byli od czynszów, a płacili jedynie podatki uchwalone przez sejm dla szlachty oraz mieli pełnić służbę wojskową.
Studzianka stanowiła ważne centrum życia i kultu religijnego społeczności tatarskiej. Społeczność tatarska zbudowała w Studziance meczet i założyła cmentarz tzw. mizar.Trudno jest jednak precyzyjnie określić datę wybudowania świątyni. Ze źródeł wiemy, ze świątynia istniała w II połowie XVIII wieku. Zachowane fotografie przedstawiają budowlę, która została zbudowana w 1817 roku[3]. Zdaniem Andrzeja Drozda w końcu XVIII w. Studzianka miała już utrwalony status ośrodka wspólnoty religijnej, imam studziański pełnił rolę urzędnika stanu cywilnego. Znajdował się tu „dom gminny” (na którego drzwiach np. przybijano zapowiedzi małżeńskie), a także „grunt gminny” (czyli wakuf). U źródeł takiego statusu Studzianki musiała leżeć dłuższa tradycja. Łącząc to z faktem prawdopodobnego założenia mizaru u schyłku XVII wieku należy domniemywać, iż Studzianka od początku osadnictwa była siedzibą dżemiatu (tatarskiej wspólnoty wyznaniowej) ze wszelkimi jego atrybutami[4]. Dżemiat odgrywał w życiu muzułmanów bardzo ważną rolę. Artur Konopacki pisze, że dla społeczności tatarskiej dżemiat był namiastką samorządu (do której nie byli dopuszczani w życiu publicznym z uwagi na swoje wyznanie), namiastką własnej organizacji, w której mogli decydować, zabierać głos. Duchowny stojący na czele społeczności tatarskiej określany był mianem imama. Niekiedy określany jako mołna, mołła, mułła. Przedstawicielem takiej gminy był imam – duchowny. On to zarządzał mieniem wspólnym, czyli tzw. wakufem[5]. Pełnił on przede wszystkim funkcje religijne. Zarządzał meczetem
i majątkiem wspólnoty religijnej. Nadawał azany. Prowadził księgi stanu cywilnego. Dla Studzianki zachowały się wpisy urodzeń, małżeństw i zgonów z lat 1798-1911 Sporządzano je w języku polskim a od 1867 roku po rosyjsku. W zachowanych metrykach studziańskich są też wpisy z lat 1800,1801,1803-1805 dokonywane po łacinie. Spisywał akty małżeństw i udzielał ślubów. W zaborze austriackim do którego należała początkowo Studzianka po 1795 roku władze austriackie dekretem 21 października 1796 r. zobowiązywały imamów do nowego prowadzenia ksiąg parafialnych rejestrujących narodziny, zawierane małżeństwa
i zgony w danej społeczności. Imamowie pełnili więc rolę urzędników stanu cywilnego dokonując czynności chronologicznie do kompetencji. Duchowny tatarski jeździł z posługami do swoich wiernych udzielając im ślubów czy spisywał akty urodzenia. Pełnił niejako rolę urzędnika stanu cywilnego w terenie. Prowadził kondukty żałobne na mizar i dokonywał obrzędu pochówku. Modły odprawiał w meczecie. Pozycja społeczna imamów była bardzo znacząca. Imamowie stanowili swoistą elitę intelektualną. Jako nieliczni ze społeczności tatarskiej używali języka arabskiego w celach religijnych. Imamowie mogli się żenić
i zakładać rodziny. Imam w imieniu dżemiatu wydawał dokumenty dobrego urodzenia, świadczył w sprawach swoich współwyznawców. Dżemiat stawał się zaś gwarantem tych zaświadczeń – wszyscy wraz z osobą duchowną mieli potwierdzać prawdę w sprawach, które przedstawiali[6]. Duchowny był wybierany spośród wiernych przez cały dżemiat. Wpływ na ich wybór miały także osoby szanowane i znaczące w danej społeczności[7]. Imamowie zapisywali także w aktach zawieranych małżeństw kwoty jakie deklarował małżonek na wypadek rozwodu. Dla przykładu Aleksander Stepanowicz Chazbijewicz odstawny podporucznik księcia 19 grudnia 1880 roku w Studziance gminie Lubenka zapisał kwotę tysiąca rubli Helenie Sulewicz[8]. W 1910 roku kapitan Hassan Amuratowicz Konopacki służący w Pierwszej Syberyjskiej Dywizji Rezerwowej zadeklarował Helenie Iwanownej Iljaszewicz kwotę trzech tysięcy rubli[9]. Deklaracja o wysokości kwoty była częścią zapisu w księdze metrykalnej.
Najstarszym w zachowanych źródłach spośród wszystkich imamów studziańskich był Eliasz Olejkiewicz. Urodził się ok. 1740 roku. Jak podaje Stanisław Dziadulewicz wylegitymował się z herbem własnym. Posiadał niewielki skrawek gruntu rolnego
w Studziance[10]. Ślub zawarł z Marianną z Sienkiewiczów. Z tego małżeństwa miał syna Mustafę urodzonego w 1784 roku i Rozalię urodzoną w 1782 roku. Mustafa ożenił się on
w 1805 roku. Dosłużył się on stopnia porucznika gwardii konnej walcząc w wonie 1809, 1812 i kampaniach 1813-1814. W 1817 roku służył w 3 pułku ułanów Królestwa. Zmarł w Studziance 9 listopada 1821 roku w wieku 38 lat[11]. Eliasz Olejkiewicz pełnił swą posługę do 1805 roku, kiedy to przekazał swoje obowiązki Aleksandrowi Okmińskiemu (1746-1826). Niestety nie wiemy od kiedy pełnił tę godność. Eliasz Oleykiewicz zmarł 19 kwietnia 1810 roku w wieku 70 lat. Jak zapisano w księdze metrykalnej przyczyną śmierci duchownego tatarskiego była starość[12]. Z czasów jego imamatu zachowały się 34 wpisy urodzeń, 14 małżeństw i 27 zgonów. Sędziwy imam nie doczekał ślubu córki Rozalii. Wyszła ona
w wieku 29 lat za Szahana Michałowskiego mającego 47 lat pochodzącego z Bohonik
w powiecie sokólskim. Jej ślub odbył się 21 czerwca 1811 roku. Świadkami zawarcia tego związku byli: Mahmet Bielak dziedzic Ortela i Koszoł, Abraham Azulewicz dziedzic Studzianki, Aleksander Jankiewicz z Ortelz, Samuel Sienkiewicz wójt oraz Mustafa Oleykiewicz brat panny młodej. Imam Eliasz Olejkiewicz pochowany został na mizarze
w Studziance. Jego nagrobek zachował się do dnia dzisiejszego. Na kamiennej płycie widnieje zapisany jako Iljas Olejkiewicz.
Na następcę Eliasza Olejkiewicza społeczność tatarska wybrała Aleksandra Okmińskiego. Tym samym rozpoczął on piastowanie funkcji imama w Studziane przez członków rodu Okmińskich przez 65 lat do 1870 roku. Świadczy to o zaufaniu i poważaniu jakim cieszyła się rodzina Okmińskich wśród społeczności tatarskiego dżemiatu w Studziance. Drugi ze znanych imamów w Studziance przyszedł na świat w 1756 roku. Był synem Mustafy właściciela majątku Niekraszuńce w powiecie lidzkim i Elżbiety Jezierskiej. Sam Aleksander Okmińskiego posiadał majątek Okmińszczyzna w ziemi grodzieńskiej oraz Fastowka
w guberni podolskiej. Wiemy, że osiedlił się wraz z żoną z Marianną z Szahuniewiczów (ur. 1764) w Studziance. Miał czterech synów. Pierwszym z nich był Mahmet czyli Maciej, który już gdy Aleksander był w podeszłym wieku przejął od niego obowiązki imama meczetu
w Studziance. Drugi jego syn walczył w powstaniu listopadowym. Trzeci Jan dosłużył się stopnia podpułkownika lub wg innych źródeł majora i stal się właścicielem Małaszewicz Wielkich cz. A. Ożenił się z Zuzanną z domu Bielak – panną na Studziance, a córką płk. Wojsk Polskich Samuela i Marianny z Baranowskich, a wnuczką generała Józefa Bielaka. Czwarty potomek Aleksandra Eliasz ostatni właściciel Studzianki część C został po Macieju imamem studziańskim w latach 1836-1870. Według zachowanych metryk imam Aleksander Okmiński w ciągu w 21 lat dokonał wpisu w księgach 150 urodzeń, 31 małżeństw i 126 zgonów. Aleksander Okmiński zmarł w Studziance 10 lutego 1826 w wieku 70 lat. Świadkami potwierdzającymi jego zgon byli: Aleksander Butler lat 64, kuzyn Maciej Aleksandrowicz lat 54 sąsiad ze Studzianki. W akcie zgonu zmarły został określany jako „były ksiądz wyznania machometańskiego[13].
W 1826 roku imamem wspólnoty tatarskiej w Studziance został Maciej Okmiński najstarszy syn z Aleksandra i Marianny z Szahuniewiczów urodzony w 1784 roku. Zadania imama wykonywał jeszcze przed śmiercią swojego ojca Aleksandra. 10 lutego 1816 w wieku 32 lat poślubił Rozalię Oleykiewicz córkę Ewy z Łosiów lat 27 pochodzącą z Kruszynian[14].
Z tego małżeństwa miał dwóch synów Aleksandra (ur. 1817) i Mustafę (ur. 1820). Funkcję duchownego tatarskiego piastował on do 10 lutego 1836 roku, kiedy to zmarł w wieku 53 lat. Jego następcą pozostał brat Eliasz dziedzic cz. Studzianki urodzony w miejscowości
w Niekraszuńce w powiecie lidzkim w guberni grodzieńskiej (ok. 1797). Początkowo był zastępcą imama przy zgonie Macieja Okmińskiego a następnie mołłą od 1836. W wieku 24 lat ożenił się z czterdziestoletnią Heleną z Czymbajewiczów córką majora Samuela Czymbajewicza i Marianny z Talkowskich mieszkającą natenczas w Połoskach. Świadkami zawarcia małżeństwa byli Aleksander Butler, Samuel Azulewicz, Dawid Lisowski, Maciej Okmiński wszyscy pełnoletni zamieszkali w Studziance. Określony został w źródłach jako „wielmożny Eliasz Kniaż Okmiński”[15]. Akt ten sporządził ojciec Aleksander co dowodzi także staranności w archaicznej tytulatury („kniaź”) powszechnej wśród Tatarów hospodarskich w XVII w.[16]. Żona Helena zmarła w końcu 1853 roku. Eliasz nie doczekawszy się swojego następcy w 1855 roku wieku 59 lat ożenił się z 46-letnią wdową (po mężu Józefie) Aiszą z Bielaków Chazbijewicz urodzoną w Koszołach córką Samuela
i Marianny Bielak pułkowników[17]. Ślubu udzielił w zastępstwie imama Jakub Czymbajewicz. Aisza nie dała mu jednak potomka. Dosyć szybko zmarła w początkach 1856 roku. Funkcję imama pełnił już 20 lat i nie miał męskiego potomka aby mu przekazać te godność jak uczynił jego ojciec. Rok później decyduje się na trzeci ślub w lutym 1855 roku. Podawany w akcie małżeństwa jaki imam i dziedzic cząstkowy pojął za żonę Marianną Tupalską Juszyńską lat 54 zamieszkałą u dziada w Studziance córkę rotmistrzów Mustafy i Kunegundy. Ślubu udzielił mu w zastępstwie imama Jakub Czymbajewicz[18]. Jest wielce prawdopodobne, że Jakub Czymbajewicz był pomocnikiem imama czyli muezinem. Eliasz Okmiński piastował funkcje imama przez ponad 30 lat do 1870 roku. Zmarł bezpotomnie 12 lutego 1870 roku i został pochowany na mizarze w Studziance. Po jego śmierci nie było przez krótki czas imama. Jak zauważył Artur Konopacki od ponad sześćdziesięciu pięciu lat funkcję imama meczetu w Studziance sprawowali mężczyźni z jednej rodziny. Przekazywano ją z ojca na syna. To bodaj jedyny taki przypadek kontynuacji duchownych tradycji rodzinnych przez tak długi okres w obrębie rodu. Powodem takiego stanu rzeczy była niewątpliwie pozycja, jaką zajmowali poszczególni członkowie familii Okmińskich, i zaufanie, jakim darzyła ich społeczność tatarska. Mieli ponadto odpowiednie wykształcenie religijne. Brak niejako naturalnego następcy, „kolejnego Okmińskiego”, sprawił społeczności muzułmańskiej w Studziance wielki problem. Nie było w okolicy osoby na tyle wykształconej religijnie, by mogła kandydować na to stanowisko[19].
W celu posiadania duchownego społeczność dżemiatu w Studziance udała się do Słonimia gdzie przekonała muezina tamtejszego meczetu Jakuba Bajraszewskiego do pełnienia funkcji imama. Sprowadził się on z żoną Zofią z Szehidewiczów do Studzianki najprawdopodobniej jeszcze w 1870 roku. Jego małżonka zmarła w wieku 37 lat w dniu 11 listopada 1872 roku i została pochowana na tatarskiej nekropolii w Studziance. Niewiele posiadamy informacji o funkcjonowaniu imama Jakuba Bajraszewskiego. Wiemy, że udzielił on ślubu 24 listopada 1872 roku w mieście Biała. Dokonał zapisu w księdze metrykalnej związku między Jakowem Koryckim lat 43, synem Eliasza i Felicjanny maiorem okręgu brzeskiego służącym w 3 Nowobrzeskiej Brygadzie Wydzielonego Okręgu Straży Pogranicznej zamieszkałym w Ortelu mającym z Elżbietą Baranowską lat 36[20].
Warto zwrócić uwagę na fakt, że w roku 1873 w księgach metrykalnych znajdujemy imama Józefa Dąbrowskiego, który udzielił dwóch ślubów[21]. Pierwszy w Małaszewiczach
11 listopada 1873 roku zawarty został między Iwan Jan Józefowiczem a Amelią
z Kryczyńskich. Drugi zaś udzielił tenże imam 18 listopada 1873 roku w Studziance w domu Czymbajewicza Amuratowi Konopackiemu sekretarzowi lat 29 i Elmirze Czymbajewicz lat 22. Pomocnikiem imama był Mustafa Lisowski. To on w 1875 roku został kolejnym duchownym wspólnoty w Studziance. Cieszył się on zaufaniem społeczności tatarskiej. Na podstawie ksiąg metrykalnych widzimy, że często był świadkiem na ślubach i nadaniach imienia nowo narodzonego dziecka. Mustafa Lisowski przyszedł na świat 24 sierpnia 1815 roku z ojca Michała i Felicjanny z Aleksandrowiczów. Ożenił się w młodym wieku z Amelią z Butlerów mająca lat 30 córką Aleksandra i Marianny z Niekraszewskich. Ślubu udzielił imam Maciej Okmiński w dniu 10 lipca 1833 roku. Mustafa doczekał się z czwórki dzieci Lisowski: Michała (ur. 1835), Rozalii (ur. 1839), Zuzanny (ur. 1842) i Samuela (ur. 1849). Zanim Mustafa został imamem roku pracował jako strażnik celnograniczny w Hannie.
W 1849 roku pełnił funkcję strażnika granicznego w miejscowości Suszno w okręgu włodawskim. W ciągu 23 lata pełnienia funkcji imama we wspólnocie tatarskiej Studzianki wg ksiąg metrykalnych zawarto 19 małżeństw i zmarło 28 osób. Trudno jest określić jednak liczbę urodzeń. Mustafa Lisowski zmarł w wieku 84 lat 23 marca 1898 roku. Jego żona zmarła 5 lat wcześniej 16 listopada 1893 roku. Oboje spoczywają na cmentarzu w Studziance.
Ostatnim imamem w dżemiatu w Studziance był Maciej Bajrulewicz. Ród Bajrulewiczów pochodził z Wileńszczyzny i tytułował się jeden herbem Dołęga, a drugi herbem Strzemię Protoplastą Bajrulewiczow był Dzian-Berdziej, którego syn Bajrula miał majątek w powiecie trockim. Od niego to zapewne biorą swoją nazwę Bajrulewicze. Bajrulewicze wylegitymowali się ze szlachectwa w drugim dziesięcioleciu XIX wieku[22]. Maciej urodził się on w 1863 roku z ojca Józefa i matki Marianny z Jasińskich. 18 stycznia 1891 mając lat 27 ożenił się z dwudziestodwuletnią Elmirą Czymbajewicz córką Józefa
i Heleny lat 22[23]. Dosłużył się także stopnia pułkownika w wojsku carskim. Jeździł także z posługami do żołnierzy służących w twierdzy brzeskiej. Jako, że do Studzianki przyjeżdżali wyznawcy z odległych zakątków Królestwa, to mułła jeździł do nich na śluby
i azany.
W 1904 roku imam Bajrulewicz został upoważniony przez zebranie parafialne wraz ze Stefanem Koryckim do podjęcia pieniędzy z banku i zakupu gruntu w ilości 60 morgów na rzecz wspólnoty. Środki te były przekazane w testamencie przez Jachję Sobolewskiego. Ziemia przynosiła dochody z których korzystał imam wraz z rodziną. Maciej Bajrulewicz pełnił funkcję imama parafii w Studziance przez 17 lat. Czynił zapisy w księgach metrykalnych, będąc jednocześnie urzędnikiem Stanu Cywilnego. Z tego czasu mamy tylko pięć ksiąg dotyczących z lat 1907-1911. W tym czasie imam Maciej Bajrulewicz dokonał wpisu 15 urodzeń, 2 małżeństw i 5 zgonów.
Należy podkreślić, że w czasie pierwszej wojny światowej imam Maciej Bajrulewicz został
w 1915 roku powołany do armii rosyjskiej. Zgłosił się na ochotnika w charakterze kapelana wojskowego za co otrzymywał pobory należne duchowieństwu[24]. Poza czynnościami religijnymi zajmował zadaniami felczerskimi, aprowizacją i pomocą w dowodzeniu sztabowym. Po wojnie wrócił do Studzianki gdzie nie było już meczetu a ludność znacznie się zmniejszyła. Teren na którym stał meczet Maciej Bajrulewicz przekazał jeszcze przed śmiercią pod budowę miejscowej szkoły dla mieszkańców Studzianki. Ostatni imam zmarł w 1921 roku[25]. Niektóre przekazy podają datę 1923 roku. Spoczął zapewne na mizarze w Studziance jednak miejsca pochówku nie udało się jak dotąd ustalić.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż piastowanie godności imama stanowiło nobilitację dla wybranego członka wśród tatarskich współwyznawców. Funkcja ta była bardzo odpowiedzialna zarówno jako urzędnika jak i najważniejszego członka dżemiatu. Imamowie w Studziance borykali się z wieloma problemami w swojej społeczności. Jednym z nich była stale zmniejszająca się populacja muzułmanów na tym obszarze. Z kolei w II połowie XIX wieku brakowało następców do piastowania tej jakże odpowiedzialnej funkcji. Duchowni tatarscy wpływali na funkcjonowania społeczności i mieli znaczący wkład
w zachowanie religii oraz tradycji muzułmańskich w Studziance i okolicy przez blisko 200 lat.
[1] Zob. J. Sobczak, Tatarzy w służbie Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium historycznoprawne, „Czasopismo prawno-historyczne”, Poznań 1987 t. 39, z. 1, s. 41-69. Kołodziejczyk A., Przyczynek do historii Tatarów bialskich. Księga małżeństw, urodzin i zgonów gminy mahometańskiej w Studziance ze zbiorów Archiwum Państwowego w Lublinie, „Archeion”, t. LXXX, 1986,
s. 221-233. A. Kołodziejczyk A., Rozprawy i studia z dziejów Tatarów litewsko-polskich i islamu w Polsce w XVII- XX wieku. W 600-lecie osadnictwa tatarskiego na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego, Siedlce 1997. Tenże Tatarskie cmentarze w Lebiedziewie i Studziance, „Prace Archiwalno-Konserwatorskie na terenie woj. siedleckiego”, z. 3, 1982, s. 22-32.
[2] J. Wiśniewski, Osadnictwo tatarskie w sokólskiem i na północnym Podlasiu, „Rocznik Białostocki” 1989, 16, s. 325–405; K. Grygajtis, Osadnictwo Tatarów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim XIV–XVIII w., „Rocznik Tatarów Polskich” 2003, t. VIII, s. 105.
[3] Meczet w Studziance znajdował się w centrum miejscowości na miejscu, gdzie obecnie znajduje się szkoła podstawowa. W 1921 roku imam Maciej Bajrulewicz aktem darowizny przekazał plac po meczecie pod budowę szkoły sporządzony w języku polskim 21 listopada 1921 roku. Ł. Węda, To co pozostało po Tatarach, „Echo Studzianki” nr 2 (24) ROK 7 12.07.2015, s. 14-15. Kopia w zbiorach Autora.
[4] A. Drozd. Corpus-Inscriptionum-Tartarorum-Poloniae-Et-Lithuaniae.T.1 Studzianka, Warszawa 2016.op.cit
s. 21.
[5] A. Konopacki, Życie religijne Tatarów na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego w XVI–XIX wieku, Warszawa 2010, s. 84.
[6] Tamże, s. 85.
[7] Szerzej o funkcji imama pisze A. Konopacki, s. 87-90
[8]APL, Tamże…, sygn. 1800/0/2.3/74 s. 82-83.
[9]APL Tamże.., sygn. 1800/0/2.5/93, s. 5-7.
[10] S. Dziadulewicz, Herbarz rodzin tatarskich, Wilno 1929, , s. 243.
[11] APL, Akta stanu…, sygn. 386225, s.22
[12] Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL) Akta parafii innych wyznań z woj. lubelskiego – zbiór szczątków zespołów sygn. 109/5/1 s.39a.
[13] APL, Akta stanu…, sygn. 386230, s.11.
[14] APL, Akta stanu…, sygn. 386220, s. 7.
[15] APL, Akta stanu…, sygn. 386220, s.. 11.
[16] A. Drozd, Corpus…,.s. 454.
[17] APL, Akta stanu…, sygn. 386257, s.. 11.
[18] Księga z 1857 roku APL, Akta stanu.., sygn. 1800/0/2.5/77 s. 14.
[19] A. Konopacki, op.cit., s.188.
[20] APL, Akta stanu.., sygn. 1800/0/2.5/89 s. 63.
[21] APL, Akta stanu…, sygn. 1800/0/2.5/74 s. 66-67.
[22] Zob. S. Dziadulewicz, Herbarz…,s. 46; Także: J. Ciechanowicz, Rody rycerskie wielkiego Księstwa Litewskiego, t. II, A-D, Rzeszów 2001, s. 46
[23] APL, Akta stanu.., sygn. 1800/0/2.5/89 s. 108.
[24] APL, Rząd Gubernialny Chełmski , sygn. 650, akta nie paginowane.
[25] Archiwum Akt Nowych, Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, sygn. 14/0/1481 s. 4. Datę jego śmierci potwierdza żona Elmira w piśmie do do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.